مناظرات تلویزیونی میان نامزدهای ریاست جمهوری را باید مهم‌ترین برنامه‌ی صداوسیما در دوران رقابت‌های پیش از انتخابات دانست. این قالب رسانه­‌ای کارکردهای زیادی دارد که می­‌تواند بر انتخاب رأی دهندگان اثرگذار باشد و به همین دلیل معمولاً با استقبال گسترده‌­ای از سمت مخاطبان مواجه می‌­شود. بر اساس آخرین نظرسنجی انجام شده توسط مرکز تحلیل اجتماعی متا ۳۰ درصد از پاسخگویان به میزان بسیار زیاد و ۳۰ درصد تا حدی اعلام کرده­اند که مناظرات در تصمیم‌­گیری آن‌ها برای انتخاب نامزد مورد نظرشان در انتخابات ریاست جمهوری پیشین (سال ۱۴۰۰) موثر بوده است که نشان­‌دهنده تأثیر به نسبت بالای مناظرات در انتخاب نامزدها بوده است. البته بخشی از این نتیجه را باید حاصل گذشت سه سال از مناظرات و کمرنگ‌­تر شدن خاطره ذهنی مردم از سویی و انباشت نگرشی مردم نسبت به برگزاری مناظرات انتخابات ریاست جمهوری طی دوره­‌های مختلف دانست.

 اما افزایش ضریب تأثیر مناظرات به تحقق کارکردهای مورد نظر برای مناظرات بر می­‌گردد. در اینجا برخی از مهم‌­ترین این کارکردها بیان خواهد شد.

۱. ارائه اطلاعات: اولین و مهم‌ترین کارکرد مناظرات، ارائه اطلاعات درباره‌ی برنامه‌ها و دیدگاه‌های نامزدهای انتخابات است. این موضوع به‌ویژه برای رأی‌دهندگانِ بلاتکلیف که هنوز نامزد مورد نظر انتخاب نکرده‌اند، اهمیت بسیاری دارد. از این رو مناظرات باید زمینه کسب اطلاع را برای رأی دهندگان فراهم کند.

۲. برجسته کردن مسائل کلیدی: طرح شدن مسائل کلیدی و الویت‌های اساسی در مناظرات که مدنظر رأی‌دهندگان است، بیشتر مورد توجه مخاطبان قرار می‌گیرد و انتخاب آن‌ها را تحت تأثیر قرار دهد.

۳. درک شایستگی‌ها: نحوه عملکرد نامزد ها در طول مناظرات سنگ محکی برای ارزیابی شایستگی­‌های نامزد و توانایی و هوش آن­ها برای مقابله با فشارها ایجاد شده است. از این‌رو برگزاری مناسب و قوی مناظرات می­‌تواند اعتبار نامزدها را بالا ببرد. پس چالشی بودن مناظرات می­‌تواند زمینه را برای درک شایستگی نامزدها فراهم کند و به انتخاب رأی‌دهندگان جهت بدهد.

۴. مقایسه نامزدها در کنار یکدیگر: این کارکرد نیز از جمله کارکردهای مهم مناظرات است. مناظرات باید ظرفیت مقایسه میان نامزدهای مختلف و درک تفاوت­‌‌ها در برنامه­‌‌ها و رویکردها و دیدگاه­‌های نامزدها را فراهم کند.

۵. پوشش و همه‌­گیری رسانه­‌ای: یکی از موارد اثرگذار بر افکار عمومی واکنش و پوشش سایر رسانه‌­ها پس از مناظرات است. در برخی موارد این موضوع حتی بیش از خود مناظرات می­‌تواند اثرگذار باشد. توجه به این موضوع نیز می­‌تواند ضریب تأثیر مناظرات را بهبود ببخشد.

شیوه­‌ی برگزاری مناظرات هر چقدر بتواند زمینه تحقق این کارکردها را بیشتر فراهم کند، بهتر می­‌تواند بر انتخاب رأی دهندگان اثر بگذارد.

رقابت اخلاقی در مناظرات

یکی از چالش­‌هایی که درباره مناظرات طرح می­‌شود، رعایت چارچوب­‌های اخلاقی در رقابت­‌های مناظراتی است. معمولاً در مناظرات خطاها و اشتباهات و رسوایی­‌ها که در مورد نامزدها اتفاق می‌­افتد، بیشتر از سایر موضوعات مورد توجه قرار می­‌گیرد و پس از مناظره نیز توسط سایر رسانه­‌ها برجسته می­‌شود. تجربه مناظرات در انتخابات­‌های گذشته نیز سبب شده برخی نامزدها مناظره را فضای مناسبی برای تخریب و افشاگری علیه رقبا ببینند و زمین اصلی رقابت را مناظرات تلویزیونی در نظر بگیرند. نتایج به دست آمده از آخرین پیمایش مجموعه تحلیل اجتماعی متا نشان می‌­دهد از دیدگاه اکثریت مردم رقابتی و چالشی بودن مناظرات نباید به بهانه­‌ی بی­‌اخلاقی رقم بخورد. در این پیمایش ۶۸ درصد از پاسخ دهندگان بیان کرده‌­اند مناظره‌­ها باید روشنگرانه باشد اما نباید از چارچوب اخلاق و ادب خارج شود. در مقابل نیز حدود ۳۱ درصد نیز بیان کرده‌­اند مناظره‌­های انتخاباتی باید رقابتی و چالشی باشد حتی اگر بعضاً اخلاق و ادب به صورت کامل رعایت نشود. موافقت اکثریت با گزاره اول نشان می‌دهد از دیدگاه اکثریت اخلاق و ادب شرط مهم رقابت‌های انتخاباتی است و خروج از چارچوب‌های اخلاقی مورد پذیرش نیست. نگاه دسته مقابل نیز اهمیت چالشی بودن و رقابتی بودن را نشان می‌دهد. بر این اساس رقابت جدی و چالشی در کنار رعایت اخلاق رقابتی باید توامان در شیوه برگزاری مناظرات مورد توجه قرار بگیرد.

البته از سویی دیگر باید مراقب بود که مناظرات صورتی غیرچالشی نیز پیدا نکند و بتواند نقش روشنگرانه‌­ی خود را برای مخاطبان ایفا کند. در واقع مناظرات بایستی به شکلی طراحی شود که بتواند نامزدها را به چالش کشانده، نقاط قوت و ضعف آن­ها را نمایان کند تا مردم بهتر بتوانند انتخاب کنند. از این رو برگزاری اخلاقی مناظرات نباید زمینه­ی غیرچالشی شدن آن را فراهم آورد.

مردم چه میزان از مناظرات انتخاباتی سال ۱۴۰۰ رضایت دارند؟

یکی از مهم‌ترین و اولین مسائلی که باید در طراحی برنامه‌های مناظرات انتخابات ریاست جمهوری پیش‌رو در نظر داشت، ارزیابی و بازخورد مخاطبان نسبت به مناظرات انتخابات پیش از این است. از این‌رو در صورتی که نظر مردم نسبت به مناظرات بسیار منفی باشد، نیاز به بازنگری جدی و اساسی در طراحی این برنامه‌ها احساس می‌شود و در صورتی که موافقت و بازخورد مثبت نسبت آن وجود داشته باشد، می­‌توان به ادامه مسیر گذشته فکر کرد.

متا در نظرسنجی ۱۷ و ۱۸ خردادماه سال جاری، به این موضوع پرداخته و با پرسش از مشارکت‌کنندگان درباره نظر آن‌ها درباره مجری مناظرات انتخابات سال ۱۴۰۰، میزان رضایت آن‌ها را سنجیده است. با توجه به اینکه اکثریت قابل توجهی (بالای ۶۶ درصد) از کل جامعه از مجری این مناظرات رضایت داشته‌اند، می­توان گفت بازبینی جدی و اساسی در نحوه ارائه و اجرای برنامه مناظرات ضروری نیست؛ اما اگر با جزئیات بیشتری به این داده بنگریم متوجه می­شویم که تنها ۲۵ درصد از جامعه از مجری این مناظرات «بسیار راضی» بوده‌اند و حدود ۴۱ درصد، اعلام کر‌ده‌­اند «تا حدی راضی هستند». از این داده می‌توان اینطور برداشت کرد، در حالی که در مجموع افراد «راضی» از اجرای مناظرات در اکثریت قرار دارند، اما «شدت» رضایت همچنان پایین است.

در مجموع می­‌توان گفت به احتمال زیاد مخاطبان انتظار داشته باشند تا نقاط قوت اجرای مناظرات قبل ادامه پیدا کرده، اما نوآوری و اصلاح و بهبود نیز در آن صورت گیرد.

سؤال اصلی اینجاست که از چه طریقی می­توان اجرای مناظرات ریاست جمهوری را بهبود و ارتقاء بخشید؟ با بررسی سؤال دیگری که از مشارکت­ کنندگان در نظرسنجی پرسیده شده‌است می‌توان به این سوال پاسخ داد:

خواسته مردم درباره اجرای مناظرات چیست؟

در دوگانه میان اجرای برنامه توسط یک مجری یا جمعی از کارشناسان، اکثریت جامعه اجرا توسط کارشناسان را ترجیح داده‌اند. این پاسخ نشان‌دهنده این است که یکی از وجوه مهم برای ارتقاء برنامه های مناظرات انتخاباتی، می­‌تواند افزایش وجه علمی و کارشناسی این برنامه ها باشد. نیاز به بررسی کارشناسی، می‌تواند یکی از وجوه مهم انتظار مخاطبان از برنامه‌های مناظره باشد.

همان‌طور که در سؤالات دیگر نیز دیده شد، با توجه به اثرگذاری مطلوب برنامه‌های مناظرات بر انتخاب مردم، می‌توان گفت توقع مردم، برنامه‌­ای کارشناسی و به دور از بداخلاقی است تا بتوانند در فضایی کارشناسی و علمی، برنامه‌های نامزدهای مختلف را ارزیابی کرده و به انتخاب درست دست پیدا کنند.