برای بحث در خصوص انواع درآمد، مصرف، ملکیت، ابعاد اقتصاد و … همواره می توان به تناسب نیاز، از طبقه بندی‌ها و گونه شناسی‌های مختلفی بهره برد. مقسمی را که در یک گونه شناسی استفاده می‌کنیم، مبتنی بر نیاز و کاربرد ماست. در نگاه اول گونه شناسی‌ها، درست و غلط ذاتی ندارند. این نکته درست است اما گاهی می‌توان از برخی تقسیم بندی‌ها و طبقه بندی‌ها، اشاراتی به برخی حقایق گرفت. انواع طبقه بندی‌هایی که معصومین(علیهم‌السلام) برای موارد مختلف بیان داشته‌اند، دلالت بر حقایقی در پس پرده طبقه بندی‌ها دارد؛ حقایقی که در ساخت واقعیات و نظام سازی عالم باید به کار گرفته شوند. یکی از این موارد، انواع شیوه های کسب درآمد است که نفس طبقه بندی دارای پیام‌هایی می‌تواند باشد.

امام صادق^{علیه السلام} در پاسخ به سوالی، معاش، مکاسب و معاملات مردم را به چهار دسته تقسیم کردند که به نظر می‌رسد صرفا جنبه درآمدی آن مدنظر است: کارگزاری و معامله با حکومت؛ تجارت؛ اجاره؛ آموزش. از این کسب و درآمد، ۲۴ نوع مصرف نیز مستخرج می شود که در ۵ محور، طبقه بندی شده‌اند: مصارف شخصی، هزینه افراد واجب النفقه، بدهکاری شرعی، بخشش‌های مستحب و امور خیر. ضمنا حضرت، ۶ نوع ملک که اجازه تصرف در آن هست را نیز در این روایت بیان کرده‌اند: ملک غنیمتی، ملک خریداری شده، ملک موروثی، ملک هبه ای، ملک امانی، ملک استیجاری.

اولین نکته، تفکیک کارگزاری حکومت، تجارت، اجاره و آموزش است. گرچه برخی از روابط حکومت از سنخ اجاره است اما به دلیل اهمیت بعد سیاست عادلانه و پرهیز از حکومت جور، این امر، مجزا شده است. این اهمیت صرفا یک اهمیت صوری و شعاری نیست بلکه بر حلیت و حرمت موثر است. به طور مثال، یک معامله اجاره ظاهرا صحیح با یک حکومت جور، به جهت معاونت بر ظلم این حکومت، حرام خوانده شده است و کارکرد فقهی دارد.

دومین نکته آن است که روایت بر اقسام کسب درآمد متمرکز شده است نه بر انواع ارزش آفرینی اقتصادی. لذا بخش تولید از این روایت خارج است. در واقع هر آنچه که تولید هم بدست می‌آید در قالب این چهار قسم است که به درآمدزایی منجر می‌شود. البته این چهار قسم را باید جستجو کرد که انحصار دارد یا اینکه در شرایط آن زمان یا این زمان، قابل توسعه است.

سومین نکته تفکیک اجاره از آموزش است. برخی روابط آموزش را از سنخ اجاره می‌دانند. یعنی اجرت بر آموزش را اجاره انگاشته‌اند در حالی که به نظر می‌رسد مسئله اجرت از مسئله اجاره متفاوت است و حداقل اینکه در حوزه آموزش این تفاوت وجود دارد.

چهارمین نکته آن است که برای کسب، مصرف و تصرف در ملک به صورت تفصیلی، شقوقی مطرح شده است و حرام و حلال آن بیان شده است. البته در این روایت به ابعاد دیگری از جمله خوراک و … هم اشاره دارد که در این نوشتار اشاره نشده است. اما نکته مهم آن که به نظر می رسد که تراث اسلامی به صورت تفصیلی برای اداره ابعاد مختلف حیات انسانی، دارای بیان و سخن است. ما معمولا بدون فحص و جستجو به دنبال ساختارسازی، طبقه بندی و تحلیل می‌پردازیم و با استناد به عنصر عقل می خواهیم امور خویش را اداره کنیم. این در حالی است که اگر در موارد مختلف، فحص کافی صورت گیرد، به هدایت‌هایی تفصیلی که راهنمای عقول ناقص بشرند دست خواهیم یافت.

و پنجمین نکته آن که این روایت با کمی تغییر در منابع مختلفی ذکر شده است: تحف العقول،۳۳۱؛ وسائل الشیعه، ج۱۷، ۸۴؛ هدایه الامه الی احکام الائمه علیهم‌السلام، ج۶، ۲۸؛ بحار الانوار، ج۷۲، ۳۴۷؛ بحار الانوار، ج۱۰۰، ۴۵٫ غرض آن نیست که نوعی استنباط فقهی انجام شود بلکه سعی بر توجه دادن به دلالت های چنین روایاتی است که البته باید با دقت های علوم حدیث، آن را واکاوی کرد. لذا پیشنهاد می شود که جمع آوری خانواده حدیث و اشباه آن، واکاوی مفصلی در این خصوص صورت گیرد تا بتوان ساختار اقتصادی و اجتماعی بخشی از حیات انسان را بیش از پیش شناخت و تنظیم کرد. نوشتار حاضر صرفا بهانه ای برای آشنایی با این روایت است.

ایضاح روایت:

تمامی معاملات انسانی که محل کسب واقع می شود بر چهار دسته است که هر یک بر وجهی، حلال و بر وجهی، حرام می باشند: ۱_ کارگزاری حاکمان و سلسله والیان و معامله با آنان. ۲_ تجارت به معنای هر نوع خرید و فروش. ۳_ اجاره به معنای هر نوع اجیر شدن و اجاره دادن. ۴_ صنعت به معنای هر نوع تعلیم و تعلم که البته بیشتر بر آموزش شغلی و حرفه تاکید دارد.

۱_ معامله با والی: اگر کارگزاری یا معامله با والی عادل و سلسله والیان باشد در هر نوعش حلال است و اگر با والی جور یا سلسله والیان جور باشد در هر نوعش حرام.

وِلَایَهُ الْوَالِی الْعَادِلِ الَّذِی أَمَرَ اللَّهُ بِمَعْرِفَتِهِ وَ وِلَایَتِهِ وَ الْعَمَلِ لَهُ فِی وِلَایَتِهِ وَ وِلَایَهِ وُلَاتِهِ وَ وُلَاهِ وُلَاتِهِ بِجِهَهِ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ الْوَالِیَ الْعَادِلَ بِلَا زِیَادَهٍ فِیمَا أَنْزَلَ اللَّهُ بِهِ وَ لَا نُقْصَانٍ مِنْهُ وَ لَا تَحْرِیفٍ لِقَوْلِهِ وَ لَا تَعَدٍّ لِأَمْرِهِ إِلَى غَیْرِهِ فَإِذَا صَارَ الْوَالِی وَالِیَ عَدْلٍ بِهَذِهِ الْجِهَهِ فَالْوِلَایَهُ لَهُ وَ الْعَمَلُ مَعَهُ وَ مَعُونَتُهُ فِی وِلَایَتِهِ وَ تَقْوِیَتُهُ حَلَالٌ‏ مُحَلَّلٌ وَ حَلَالٌ‏ الْکَسْبُ‏ مَعَهُمْ وَ ذَلِکَ أَنَّ فِی وِلَایَهِ وَالِی الْعَدْلِ وَ وُلَاتِهِ إِحْیَاءَ کُلِّ حَقٍّ وَ کُلِّ عَدْلٍ وَ إِمَاتَهَ کُلِّ ظُلْمٍ وَ جَوْرٍ وَ فَسَادٍ فَلِذَلِکَ کَانَ السَّاعِی فِی تَقْوِیَهِ سُلْطَانِهِ وَ الْمُعِینُ لَهُ عَلَى وِلَایَتِهِ سَاعِیاً إِلَى طَاعَهِ اللَّهِ مُقَوِّیاً لِدِینِهِ… أَنَّ فِی وِلَایَهِ الْوَالِی الْجَائِرِ دَوْسَ الْحَقِّ کُلِّهِ‏ وَ إِحْیَاءَ الْبَاطِلِ کُلِّهِ وَ إِظْهَارَ الظُّلْمِ وَ الْجَوْرِ وَ الْفَسَادِ وَ إِبْطَالَ الْکُتُبِ وَ قَتْلَ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْمُؤْمِنِینَ وَ هَدْمَ الْمَسَاجِدِ وَ تَبْدِیلَ سُنَّهِ اللَّهِ وَ شَرَائِعِهِ

۲_ تجارت

کُلُ‏ مَأْمُورٍ بِهِ مِمَّا هُوَ غِذَاءٌ لِلْعِبَادِ وَ قِوَامُهُمْ بِهِ فِی أُمُورِهِمْ فِی وُجُوهِ الصَّلَاحِ الَّذِی لَا یُقِیمُهُمْ غَیْرُهُ مِمَّا یَأْکُلُونَ وَ یَشْرَبُونَ وَ یَلْبَسُونَ وَ یَنْکِحُونَ وَ یَمْلِکُونَ وَ یَسْتَعْمِلُونَ مِنْ جِهَهِ مِلْکِهِمْ وَ یَجُوزُ لَهُمُ الِاسْتِعْمَالُ لَهُ مِنْ جَمِیعِ جِهَاتِ الْمَنَافِعِ الَّتِی لَا یُقِیمُهُمْ غَیْرُهَا مِنْ کُلِّ شَیْ‏ءٍ یَکُونُ لَهُمْ فِیهِ الصَّلَاحُ مِنْ جِهَهٍ مِنَ الْجِهَاتِ فَهَذَا کُلُّهُ حَلَالٌ بَیْعُهُ وَ شِرَاؤُهُ وَ إِمْسَاکُهُ وَ اسْتِعْمَالُهُ وَ هِبَتُهُ وَ عَارِیَّتُهُ وَ أَمَّا وُجُوهُ الْحَرَامِ مِنَ الْبَیْعِ وَ الشِّرَاءِ فَکُلُّ أَمْرٍ یَکُونُ فِیهِ الْفَسَادُ مِمَّا هُوَ مَنْهِیٌّ عَنْهُ مِنْ جِهَهِ أَکْلِهِ وَ شُرْبِهِ أَوْ کَسْبِهِ أَوْ نِکَاحِهِ أَوْ مِلْکِهِ أَوْ إِمْسَاکِهِ أَوْ هِبَتِهِ أَوْ عَارِیَّتِهِ أَوْ شَیْ‏ءٍ یَکُونُ فِیهِ وَجْهٌ مِنْ وُجُوهِ الْفَسَادِ نَظِیرُ الْبَیْعِ بِالرِّبَا لِمَا فِی ذَلِکَ مِنَ الْفَسَادِ أَوِ الْبَیْعِ لِلْمَیْتَهِ أَوِ الدَّمِ أَوْ لَحْمِ الْخِنْزِیرِ أَوْ لُحُومِ السِّبَاعِ مِنْ صُنُوفِ سِبَاعِ الْوَحْشِ أَوِ الطَّیْرِ أَوْ جُلُودِهَا أَوِ الْخَمْرِ أَوْ شَیْ‏ءٍ مِنْ وُجُوهِ النَّجِسِ فَهَذَا کُلُّهُ حَرَامٌ وَ مُحَرَّمٌ لِأَنَّ ذَلِکَ کُلَّهُ مَنْهِیٌّ عَنْ أَکْلِهِ وَ شُرْبِهِ وَ لُبْسِهِ وَ مِلْکِهِ وَ إِمْسَاکِهِ وَ التَّقَلُّبِ فِیهِ بِوَجْهٍ مِنَ الْوُجُوهِ لِمَا فِیهِ مِنَ الْفَسَادِ فَجَمِیعُ تَقَلُّبِهِ فِی ذَلِکَ حَرَامٌ وَ کَذَلِکَ کُلُّ بَیْعٍ مَلْهُوٍّ بِهِ وَ کُلُّ مَنْهِیٍّ عَنْهُ مِمَّا یُتَقَرَّبُ بِهِ لِغَیْرِ اللَّهِ أَوْ یَقْوَى بِهِ الْکُفْرُ وَ الشِّرْکُ مِنْ جَمِیعِ وُجُوهِ الْمَعَاصِی أَوْ بَابٌ مِنَ الْأَبْوَابِ یَقْوَى بِهِ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ الضَّلَالَهِ أَوْ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ الْبَاطِلِ أَوْ بَابٌ یُوهَنُ بِهِ الْحَقُّ فَهُوَ حَرَامٌ مُحَرَّمٌ حَرَامٌ بَیْعُهُ وَ شِرَاؤُهُ وَ إِمْسَاکُهُ وَ مِلْکُهُ وَ هِبَتُهُ وَ عَارِیَّتُهُ وَ جَمِیعُ التَّقَلُّبِ فِیهِ إِلَّا فِی حَالٍ تَدْعُو الضَّرُورَهُ فِیهِ إِلَى ذَلِکَ.

۳_ اجاره: اجاره خویشتن یا هر آنچه را در تملک دارد.

۴_ صنعت: صنعت عبارت است از هر کارىی از اقسام صنایع که مردم فرا مى‏ گیرند یا به دیگران مى‏ آموزند از: نویسندگى، حساب تجارت، … و ساختن ابزارهائى که بندگان خدا براى منافع خود بدان ها محتاجند، و مایه قوام زندگى و رفع نیازمندى‏ هاست، این ها همه حلال است، عملش، تعلیمش، براى خود یا دیگران جایز است، گرچه ممکن است احیانا از آن کار یا آن ابزار براى فساد یا معصیتى سوء استفاده کنند، و در راه حق و باطل هر دو بکار رود…

فَکُلُّ مَا یَتَعَلَّمُ الْعِبَادُ أَوْ یُعَلِّمُونَ غَیْرَهُمْ مِنْ صُنُوفِ الصِّنَاعَاتِ مِثْلِ الْکِتَابَهِ وَ الْحِسَابِ وَ التِّجَارَهِ وَ… وَ أَنْوَاعِ صُنُوفِ الْآلَاتِ الَّتِی یَحْتَاجُ إِلَیْهَا الْعِبَادُ الَّتِی مِنْهَا مَنَافِعُهُمْ وَ بِهَا قِوَامُهُمْ وَ فِیهَا بُلْغَهُ جَمِیعِ حَوَائِجِهِمْ فَحَلَالٌ فِعْلُهُ وَ تَعْلِیمُهُ وَ الْعَمَلُ بِهِ وَ فِیهِ لِنَفْسِهِ أَوْ لِغَیْرِهِ وَ إِنْ کَانَتْ تِلْکَ الصِّنَاعَهُ وَ تِلْکَ الْآلَهُ قَدْ یُسْتَعَانُ بِهَا عَلَى وُجُوهِ الْفَسَادِ وَ وُجُوهِ الْمَعَاصِی وَ یَکُونُ مَعُونَهً عَلَى الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ فَلَا بَأْسَ بِصِنَاعَتِهِ وَ تَعْلِیمِهِ

مصارف درآمد:

أَمَّا الْوُجُوهُ الَّتِی فِیهَا إِخْرَاجُ الْأَمْوَالِ فِی جَمِیعِ وُجُوهِ الْحَلَالِ الْمُفْتَرَضُ عَلَیْهِمْ وَ وُجُوهُ النَّوَافِلِ کُلِّهَا فَأَرْبَعَهٌ وَ عِشْرُونَ وَجْهاً مِنْهَا سَبْعَهُ وُجُوهٍ عَلَى خَاصَّهِ نَفْسِهِ وَ خَمْسَهُ وُجُوهٍ عَلَى مَنْ تَلْزَمُهُ نَفْسُهُ وَ ثَلَاثَهُ وُجُوهٍ مِمَّا تَلْزَمُهُ فِیهَا مِنْ وُجُوهِ الدَّیْنِ وَ خَمْسَهُ وُجُوهٍ مِمَّا تَلْزَمُهُ فِیهَا مِنْ وُجُوهِ الصِّلَاتِ وَ أَرْبَعَهُ أَوْجُهٍ مِمَّا تَلْزَمُهُ فِیهَا النَّفَقَهُ مِنْ وُجُوهِ اصْطِنَاعِ الْمَعْرُوفِ.

۱_ مصارف شخصی هفت گانه: فَهِیَ مَطْعَمُهُ وَ مَشْرَبُهُ وَ مَلْبَسُهُ وَ مَنْکَحُهُ وَ مَخْدَمُهُ وَ عَطَاؤُهُ فِیمَا یَحْتَاجُ إِلَیْهِ مِنَ الْأُجَرَاءِ عَلَى مَرَمَّهِ مَتَاعِهِ أَوْ حَمْلِهِ أَوْ حِفْظِهِ وَ شَیْ‏ءٌ یَحْتَاجُ إِلَیْهِ مِنْ نَحْوِ مَنْزِلِهِ أَوْ آلَهٍ مِنَ الْآلَاتِ یَسْتَعِینُ بِهَا عَلَى حَوَائِجِهِ

۲_ واجب النفقه: وَ أَمَّا الْوُجُوهُ الْخَمْسُ الَّتِی تَجِبُ عَلَیْهِ النَّفَقَهُ لِمَنْ تَلْزَمُهُ نَفْسُهُ فَعَلَى وَلَدِهِ وَ وَالِدَیْهِ وَ امْرَأَتِهِ وَ مَمْلُوکِهِ لَازِمٌ لَهُ ذَلِکَ فِی حَالِ الْعُسْرِ وَ الْیُسْرِ

۳_ بدهکاری شرعی: وَ أَمَّا الْوُجُوهُ الثَّلَاثَهُ الْمَفْرُوضَهُ مِنْ وُجُوهِ الدَّیْنِ فَالزَّکَاهُ الْمَفْرُوضَهُ الْوَاجِبَهُ فِی کُلِّ عَامٍ وَ الْحَجُّ الْمَفْرُوضُ وَ الْجِهَادُ فِی إِبَّانِهِ وَ زَمَانِهِ‏

۴_ بخشش های مستحب: وَ أَمَّا الْوُجُوهُ الْخَمْسُ مِنْ وُجُوهِ الصِّلَاتِ النَّوَافِلِ فَصِلَهُ مَنْ فَوْقَهُ وَ صِلَهُ الْقَرَابَهِ وَ صِلَهُ الْمُؤْمِنِینَ وَ التَّنَفُّلُ فِی وُجُوهِ الصَّدَقَهِ وَ الْبِرِّ وَ الْعِتْقُ

۵_ امور خیر: وَ أَمَّا الْوُجُوهُ الْأَرْبَعُ فَقَضَاءُ الدَّیْنِ وَ الْعَارِیَّهِ وَ الْقَرْضِ وَ إِقْرَاءُ الضَّیْفِ‏ وَاجِبَاتٌ فِی السُّنَّهِ.

ملک قابل تصرف:

تصرف ملک نیز بر ششم قسم است: ملک غنیمتی، ملک خریداری شده، ملک موروثی، ملک هبه ای، ملک امانی، ملک استیجاری. أَمَّا مَا یَجُوزُ مِنَ الْمِلْکِ وَ الْخِدْمَهِ فَسِتَّهُ وُجُوهٍ مِلْکُ الْغَنِیمَهِ وَ مِلْکُ الشِّرَاءِ وَ مِلْکُ الْمِیرَاثِ وَ مِلْکُ الْهِبَهِ وَ مِلْکُ الْعَارِیَّهِ وَ مِلْکُ الْأَجْرِ.