قرارداد ۲۵ ساله ایران و چین فرصت دوباره ای را برای ایران فراهم می آورد تا بار دیگر مرز های فرهنگی خود را تا ترکستان شرقی برساند. اویغورستان یا ایالت خودمختار سین کیانگ با جمعیت غالب مسلمان در شمال غربی چین واقع است. بییشتر مردم این ایالت به زبان ترکی اویغوری تکلم می کنند، اما زبان رسمی دولت چینی می باشد. جالب است بدانید در این ایالت زیارتگاه هایی وجود دارد که بازرگانان ایرانی در آن ها مدفون هستند. گفته می شود بیشتر مردم این منطقه به وسیله بازرگانان دوره تیموری به دین اسلام گرویده اند. در دوره صفوی هم خانقاه های زیادی در این منطقه برپا شده بود.  فرهنگ توسل و ادعیه خوانی توسط بازرگانان و مبلغان دینی به مردم جویای حق آموزش داده شده است. این بازرگانان و مبلغان بعد از فوتشان توسط مردم به خاک سپرده شده اند و قبور آن ها به زیارتگاه و محل توسل تبدیل شده است. اکثریت مسلمانان ایغورستان را اهل سنت مذهب حنفی تشکیل می دهد. شیعیان اعتقادی نیز بین مسلمانان حضور دارند و جمعیت آن ها حدود ده هزار نفر می باشد. اما حتی آن هایی که شیعه نیستند نیز از نظر عرفانی و مذهبی به شیعیان نزدیکی خاصی دارند و به شدت تحت تأثیر فرهنگ شیعه هستند.

حضرت علی (ع) در میان همه مردم این منطقه جایگاه بسیار بی بدیلی دارد. مثلا ذوالفقار علی (ع)، در آثار هنری مسلمانان چین، جایگاه والایی دارد، به طوریکه در بسیاری از موارد در خوشنویسی ها یا نقاشی هایی که با محتوای اسلامی تحریر یا نگارگری می شود، عبارت «لافتی الاعلی، لاسیف الاذوالفقار» نوشته می شود.

این منطقه تا اواخر دوره افشاری در ارتباط تجاری اقتصادی با حکومت های اسلامی ایران بود و در نتیجه فرهنگ مردم این منطقه تحت تاثیر فرهنگ فلات ایران بود. اما گویا بعد از نادر دیگر توجه اذهان از شرق به غرب گروید و ارتباط ایرانیان با ترکستانی ها کم و کمتر شد. اتفاقات اجتماعی سیاسی هم در این قطع رابطه تاثیر گذار بود. این منطقه بعد از به قدرت رسیدن مائوئیست ها در پکن به تصرف چین درآمد و از آن پس حزب کمونیست چین ریاست دولت خودمختار سین کیانگ را برعهده دارد. مردم این منطقه به دلیل عدم ارتباط با جهان اسلام روز به روز منزوی شدند و مستعد انحراف گشتند. بعد از فتنه شام، مسلمانان این منطقه به سمت ارتداد کشیده شدند و گروهک جهادی ترکستان شرقی را تشکیل دادند که یکی از اصلی ترین متحدان جبهه النصره در شامات بود. هدایت این گروهک به سمت جبهه سوریه توسط دولت آمریکا و ترکیه انجام گرفت. با شکست فتنه شام، اصلی ترین دغدغه دولت چین بازگشت این افراد به زادگاه هایشان می باشد. هم اکنون افراط گرایان بسیاری در منطقه بین ایغورستان، افغانستان، قرقیزستان و ازبکستان حضور دارند و اقدامات تروریستی زیادی علیه مردم انجام می دهند.

در دوره اخیر که رقابت آمریکا و چین به حد اعلا خود رسیده، اویغورهای چین فرصتی هستند که آمریکا با هدایت آن ها به سمت جدایی طلبی و افراطی گری، فشار حداکثری را به حکومت چین وارد سازد. دولت چین اما در مقابل نفوذ آمریکا به مرزهای سرزمینی خود شمشیر را از رو بسته و به هیچ وجه حاضر نیست در این مسئله کوتاه بیاید. چین در مقابل تحریم های آمریکا علیه مقامات حقیقی و حقوقی خود اقدامات متقابلی اتخاذ کرده است و به دولت ترکیه که به خاطر اهداف سیاسی-اقتصادی خود به دنبال گسترش نفوذ فرهنگی خود در کشورها و مناطق ترک زبان دنیا می باشد، هشدار داده است.

همچنین دولت چین سیاست های امنیتی شدیدی علیه مردم این منطقه در پیش گرفته است. اقدامات امنیتی گسترده ای همچون نصب گسترده دوربین‌های نظارتی و استقرار گیت‌های بازرسی در سطح شهرها که از سال ۲۰۱۶ به بعد در ایالت سین‌کیانگ و به‌خصوص در شهر ارومچی (مرکز ایالت) بیشتر شده است. دولت چین به حریم خصوصی مسلمانان ورود پیدا می کند و بعضی از آن ها را با اتهامات واهی راهی اردوگاه های کار اجباری می کند.

علاوه بر اقدامات سلبی دولت چین، در چند سال اخیر اقدامات ایجابی گسترده ای را هم شروع کرده که تاسیس مهدکودک ها، مراکز فرهنگی و هنری، سایت های گردشگری و … از جمله این موارد است.

دولت چین در راستای این سیاست که محرومیت خود می‌تواند دلیلی بر سوء استفاده جریانات تندرو و رادیکال از مردم منطقه باشد، چند سالی است که برنامه‌های جدی محرومیت زدایی و توسعه زیرساخت‌های سین کیانگ را در دستور کار خود قرار داده که یکی از مهمترین سیاست‌ها برای رفع محرومیت از این مناطق و تأمین بودجه لازم در قالب طرح تعیین استان معین برای هر یک از شهرهای سین کیانگ دیده می‌شود. برای مثال شهر پکن موظف شده است که رقمی از مالیات سالیانه خود، چیزی در حدود ۶ تا ۱۰ درصد را به مدت ۲۰ سال در اختیار چند شهر استان سین کیانگ قرار دهد. دولت همچنین سیاست‌های تشویقی مالی جدی برای متخصصان و کارآفرینان برجسته خود به شرط مهاجرت از شهرهای مدرن به این مناطق و کارآفرینی در نظر گرفته است و همین امر موجب شده که تعداد زیادی از اصحاب خدمات و کارآفرینان برجسته راهی این مناطق شوند که این اقدام موجب تغییر جمعیتی قومی این مناطق شده است. دولت چین در حالی اجرای این پروژه‌ها را طی دو تا سه سال اخیر سرعت بخشیده که برای عموم مناطق و شهرهای سین کیانگ برنامه چشم اندازی ۲۰ ساله در نظر گرفته است و آنطور که گفته می‌شود برنامه ای برای این شهرها در نظر گرفته شده که استعداد آن‌ها تا حد شهرهای مدرن چین‌ ارتقا یابد و از این منظور به منطقه آسیای میانه نیز نفوذ کند.

همچنین دولت چین هشت مدرسه علوم دینی در شهر های سین کیانگ تاسیس کرده که هدف اصلی این مدارس تربیت نسل جدید علاقه مندان به اسلام است به طوری که جلوی گرایش این افراد به جریان های افراطی گرفته شود. این مدارس علی‌رغم گرایشات حنفی که عموم طلاب مسلمان این مدرسه دارند، بخشی از کتبشان را از عربستان سعودی تأمین می‌کنند و درون محتوای آن‌ها آموزه‌های وهابی و التقاطی دیده می‌شود و تعدادی از مدرسان این مدارس به‌ صورت مکرر در رفت‌ وآمد به مدارس آموزش دینی عربستان و ارتباط با شوراهای وهابی هستند. دلیل همراهی دولت چین که به ‌شدت از ناحیه افراط‌ گرایی نگران است با این آموزه‌ها و نظام درسی، صرفاً می‌تواند بی‌اطلاعی آن‌ها از ابعاد و جزئیات آموزش‌های وهابی باشد.

دولت چین در اقدامی دیگر به بازسازی مساجد این ایالت پرداخته اما چیزی که در این باره قابل توجه هست تغییر معماری این مساجد می باشد به طوریکه مساجد سنتی این ایالت که معماری ایلخانی و تیموری داشتند و بسیار به تمدن ایران نزدیک بودند را تخریب و مساجدی بدون گنبد و مناره جایگزین آن ها شده است. البته مسجد بزرگی که درون مدرسه اسلامی ارومچی به‌ تازگی تأسیس شده بر‌خلاف سایر مساجد بازسازی ‌شده شهرهای ارومچی، آکسو، کاشغر و ختن دارای گنبد و مناره است؛ این مسئله نشان می‌دهد که یا دولت چین درباره معماری مساجد سیاست و برنامه مشخص و معینی ندارد و یا ادعای رسانه‌های غربی درباره برنامه‌های دولت چین برای حذف سمبل‌ها و نمادهای اسلامی و هویت‌زدایی اسلامی از سطح شهرهای استان سین‌کیانگ و متمرکز کردن آن در نقاطی خاص واقعیت دارد.

نتیجه همه گزاره های پیشین را می توان در چنین جمله‌ای خلاصه کرد؛ اویغورستان منطقه قومی ملتهب چین می باشد.

اما ایران این فرصت بزرگی را پیش روی خود دارد که با داشتن ظرفیت های فراوان خود مانند نفوذ تاریخی و فرهنگی خود در ترکستان، داشتن ایده تمدنی اسلامی و همچنین داشتن ظرفیت بزرگ قومی خود(اقوام ترکمن، آذربایجانی ها و قشقایی ها به زبان ترکی تکلم می کنند) می تواند در ضمن مذاکرات توافق ۲۵ ساله به این مسئله هم ورود کند و به حکومت چین اطمینان دهد که با افزایش نفوذ فرهنگی ایران در این منطقه، فرهنگ این منطقه را دوباره غنی تر خواهد کرد و از فعالیت های افراطی جلوگیری خواهد شد. همچنین به عواقب آموزش مسلمانان چین توسط کتب و اساتید وهابی-سعودی هشدار دهد و آمادگی خود را برای آموزش اسلام به طلاب اهل سنت و شیعه چین ابراز کند. در صورت تحقق شرایط مناسب برای ورود ایران به این منطقه شاهد کاهش اقدامات افراطی خواهیم بود و بار دیگر ایران در منطقه آسیای میانه حضور تمدنی خود را خواهد یافت. بنابراین توطئه آمریکایی تجزیه چین و ایران هم شکست خواهد خورد.

البته همانطور که می دانیم سویه اصلی این قرارداد اقتصادی می باشد و طبیعی هست که تمرکز اصلی هم به سویه های اقتصادی-سیاسی باشد. اما نباید رابطه فرهنگ و اقتصاد و سیاست و فرهنگ را نادیده گرفت. از نظر فرهنگی این قرارداد فرصت بزرگی برای ایده ایران فرهنگی دارد.