در دنیای امروز که فردگرایی و سودمحوری رواج یافته، فرهنگ قرض‌الحسنه به‌عنوان سنتی ارزشمند در حال کمرنگ شدن است. این فرهنگ که بر پایه نیکوکاری و اعتماد متقابل استوار است، نه‌تنها به حل مشکلات اقتصادی کمک می‌کند، بلکه پیوندهای اجتماعی و همدلی را تقویت می‌نماید. پژوهشگران و فعالان حوزه قرض‌الحسنه معتقدند با تقویت آموزش‌های دینی، استفاده از ظرفیت رسانه‌ها، فرهنگ‌سازی از طریق صندوق‌های قرض‌الحسنه و نقش‌آفرینی مسئولان و نخبگان، می‌توان این فرهنگ غنی را احیا کرد و گامی بزرگ در جهت کاهش مشکلات اقتصادی و افزایش همبستگی اجتماعی برداشت.
در هر جامعه‌ای، متناسب با ارزش‌ها و اصول حاکم بر آن، فرهنگ‌های گوناگونی شکل می‌گیرد که می‌توانند موجب تقویت و پایداری ارزش‌های آن جامعه شده و آن را به سوی کمال و تعالی سوق دهند. در عین حال، ممکن است فرهنگ‌هایی نیز پدید آیند که تأثیری معکوس داشته باشند. در فرهنگ ایرانی-اسلامی، بر پایه ارزش‌ها و اصول بنیادین آن، فرهنگ‌های والایی همچون مردم‌داری و نوع‌دوستی، انفاق و نذر، ایثار و شهادت شکل گرفته‌اند که هر یک نقشی مهم در نهادینه‌سازی فضائل اخلاقی در جامعه ایفا کرده‌اند. قرض‌الحسنه نیز یکی از این فرهنگ‌های ارزشمند است که بر نیکوکاری و اعتماد متقابل استوار بوده و نه‌تنها به حل مشکلات اقتصادی جامعه کمک می‌کند، بلکه با تقویت پیوندهای اجتماعی، همدلی و یاریگری، بستری برای رفع نیازهای ضروری افراد جامعه فراهم می‌سازد.
متأسفانه در دنیای امروز، با گسترش فرهنگ سرمایه‌داری در جامعه، رویکردها و دیدگاه‌هایی از جمله فردگرایی، سودمحوری، رقابت غیرمنصفانه و… در جامعه رواج یافته و فرهنگ قرض‌الحسنه را به حاشیه رانده است. یکی از دلایل کمرنگ شدن فرهنگ قرض‌الحسنه آن است که بسیاری از افراد با فلسفه و ارزش واقعی این سنت حسنه آشنا نیستند؛ علاوه بر این برای ترویج فرهنگ قرض‌الحسنه نیازمند حمایت سیاست‌گذاران، نقش‌آفرینی فعالان ، نخبگان و مردم در حوزه قرض‌الحسنه است.در ادامه علاوه بر ذکر اهمیت قرض‌الحسنه به راهکارهای عملیاتی برای ترویج فرهنگ قرض‌الحسنه اشاره خواهد شد.
قرض‌الحسنه ، میدان تمرین اخلاق و جهاد مالی
در تفسیر مجمع‌البیان ذیل آیه ۲۴۵ سوره بقره، اصولی برای قرض‌الحسنه مطلوب ذکر شده است. برای درک اهمیت قرض‌الحسنه، توجه به این اصول و چارچوب‌های آن می‌تواند راهی مناسب برای شناخت ارزش واقعی این سنت و تلاش در جهت ترویج آن در جامعه باشد. این اصول عبارت‌اند از: ۱) قرض‌دهنده باید بدون منت و آزار، قرض دهد. ۲) با عشق و علاقه قرض دهد و خوش‌رویی را سرلوحه کار خود قرار دهد. ۳) بی‌منت باشد و هیچ‌گونه پیش‌شرطی مطرح نکند. ۴) تنها برای خشنودی خداوند قرض دهد و از ریا، خودنمایی و کسب مقاصد مادی پرهیز کند. ۵) از مال حلال و پاکیزه قرض دهد. همچنین، قرض‌گیرنده باید: ۶) قرض را تنها برای نیازهای ضروری زندگی دریافت کند. ۷) نیت ادای قرض را داشته باشد. ۸) در زمان تعیین‌شده، دین خود را بپردازد و از کوتاهی و سستی بپرهیزد.
با تأمل در این اصول، آشکار می‌شود که سنت قرض‌الحسنه سرشار از ارزش‌های اخلاقی و اجتماعی است و بستری برای تمرین این فضایل فراهم می‌آورد. رعایت این اصول نه‌تنها به رشد فضیلت‌های فردی و اجتماعی کمک می‌کند، بلکه تأثیر مثبتی بر گسترش فرهنگ قرض‌الحسنه در جامعه خواهد داشت.
از سوی دیگر، بر اساس تفاسیر قرض‌الحسنه یکی از مصادیق جهاد با مال است. در تفسیر نور ذیل این آیه ۲۴۵ سوره بقره بیان شده که گاهی جهاد در راه خدا با جان انجام می‌شود که در آیه ۲۴۴ سوره بقره (وَقَاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ) به آن اشاره شده است، و گاهی این جهاد با مال صورت می‌گیرد که در آیه ۲۴۵ مطرح شده است. ازآنجاکه انسان به‌طور طبیعی دارای غریزه منفعت‌طلبی است، خداوند برای ترغیب او به قرض‌الحسنه، از این غریزه استفاده کرده و می‌فرماید: «فَیُضاعِفَهُ لَهُ أَضْعافًا»؛ به‌کارگیری کلمه «کَثیر» در کنار «أضعاف» نشان‌دهنده پاداش بسیار عظیم این عمل است، که می‌تواند انسان را به سوی قرض‌الحسنه سوق دهد.
همچنین، خداوند به‌جای صدور فرمان مستقیم برای قرض دادن، به‌صورت پرسشی بیان می‌کند که «کیست که به خداوند قرض دهد»، تا افراد احساس اکراه و اجبار نداشته باشند، بلکه با میل، رغبت و تشویق به این کار اقدام کنند. نکته جالب اینجاست که این پرسش در حالی مطرح می‌شود که وجود ما و هر آنچه داریم، متعلق به خداوند است. بااین‌حال، خداوند گاه خود را خریدار و گاه قرض‌گیرنده معرفی می‌کند تا انسان‌ها را به این عمل نیکو ترغیب نماید. تمامی این موارد نشان‌دهنده جایگاه والای قرض‌الحسنه و ضرورت ترویج این فرهنگ در جامعه است.
احیای فرهنگ قرض‌الحسنه؛ راهکارهایی با تحولات عظیم
برای ترویج فرهنگ قرض‌الحسنه راهکارهای گوناگونی وجود دارد که در صورت پیگیری آن توسط سیاست‌گذاران، نهادهای متولی، نخبگان و مردم جامعه، می‌توان شاهد گسترش فرهنگ قرض‌الحسنه در جامعه بود.در این بخش سعی شده است به صورت مختصر راهکارهای مدنظر تبیین شود.
۱. تقویت آموزش‌های دینی و فرهنگی
آموزش مفاهیم قرض‌الحسنه از طریق نظام‌های آموزشی رسمی و غیررسمی، از جمله مدارس، دانشگاه‌ها و رسانه‌های جمعی، می‌تواند نقش بسزایی در آگاهی‌بخشی عمومی ایفا کند. همچنین مساجد، هیئات و جلسات مذهبی می‌توانند به‌عنوان مراکز اطلاع‌رسانی و اجرای طرح‌های قرض‌الحسنه عمل کنند. علاوه بر این، برگزاری سخنرانی‌ها و خطبه‌های نماز جمعه با موضوع قرض‌الحسنه می‌تواند موجب افزایش آگاهی و ترغیب مردم به مشارکت در این برنامه‌ها شود.
۲. ترویج فرهنگ قرض‌الحسنه و تشویق به آن در بیانات مسئولین کشور و چهره‌های اثرگذار
نقش مسئولین کشور و چهره‌های اثرگذار در ترویج فرهنگ قرض‌الحسنه، به‌عنوان نخبگان تأثیرگذار جامعه، از اهمیت زیادی برخوردار است. این افراد با استفاده از جایگاه اجتماعی و سیاسی خود می‌توانند مفاهیم ارزشمند قرض‌الحسنه را از طریق سخنرانی‌ها و بیانیه‌های عمومی به مخاطبان منتقل کنند. به‌ویژه در نظام اسلامی که ترویج اصول اخلاقی و دینی جزء رسالت‌های کلیدی حکومت است، تقویت و تبلیغ قرض‌الحسنه می‌تواند به‌عنوان یکی از پایه‌های حمایت اجتماعی و عدالت اقتصادی مطرح شود.
۳. برگزاری برنامه‌های ملی و فرهنگی مرتبط با قرض‌الحسنه
روز قرض‌الحسنه (۱۴ اسفند) فرصتی برای افزایش آگاهی عمومی و ترویج این فرهنگ است. برگزاری رویدادهای عمومی، تبلیغات رسانه‌ای و مشارکت نهادهای مردمی می‌تواند شناخت مردم را نسبت به مزایای قرض‌الحسنه ارتقا دهد و پیوندی معنوی میان قرض دهندگان و قرض‌گیرندگان ایجاد کند.
۴. فرهنگ‌سازی ناظر به اولویت پرداخت قرض باواسطه گری صندوق قرض‌الحسنه به‌جای قرض دادن شخصی
فرهنگ‌سازی در پرداخت قرض از طریق صندوق‌های قرض‌الحسنه به‌جای مبادلات شخصی، موجب کاهش مشکلاتی مانند تأخیر در بازپرداخت و تنش‌های اجتماعی می‌شود. این صندوق‌ها با پیگیری منظم اقساط، نگرانی قرض دهندگان را کاهش داده و کرامت قرض‌گیرندگان را حفظ می‌کنند. همچنین، پرداخت وام از طریق صندوق، نیت قرض‌دهنده را خالص‌تر کرده و او را از انتظارات ناخواسته بازپرداخت سریع یا جبران غیرمالی دور می‌سازد.
۵. استفاده از ظرفیت رسانه و تهیه فیلم و سریال در حوزه مزایای قرض‌الحسنه
رسانه‌ها به‌ویژه سینما و تلویزیون نقش بسیار مؤثری در تغییر نگرش‌ها و تقویت فرهنگ عمومی دارند. فعالیت‌های رسانه‌ای متنوعی در حوزه قرض‌الحسنه قابل انجام است. به عنوان مثال تولید فیلم، سریال و برنامه‌های گفت‌وگومحور در مورد کارکرد مثبت قرض‌الحسنه در جامعه می‌تواند یکی از فعالیت‌های رسانه‌ای مؤثر باشد. همچنین، روایت‌ها و داستان‌های شنیدنی بسیاری با موضوع قرض‌الحسنه وجود دارد که می‌توانند به‌عنوان سوژه‌های جذاب برای فیلم‌نامه سریال و فیلم سینمایی مورد استفاده قرار گیرند.
این موارد بخشی از راهکارهای موجود برای احیای فرهنگ قرض‌الحسنه و ترویج آن است. با اجرای همین راهکارها می‌توان فرهنگ قرض‌الحسنه را از حاشیه به متن جامعه بازگرداند و گامی مؤثر در جهت کاهش مشکلات اقتصادی و افزایش همبستگی اجتماعی برداشت. در نهایت، امید است که با درک اهمیت قرض‌الحسنه و توجه به ارزش‌های آن، مسئولان، نخبگان و مردم جامعه تمام تلاش خود را برای حفظ و ترویج این فرهنگ غنی به‌کارگیرند تا نه‌تنها در زمان حال، بلکه برای نسل‌های آینده نیز به‌عنوان میراثی ارزشمند باقی بماند.
منتشرشده در سایت اقتصاد معاصر
