بررسی تاریخچه تحریمهای اعمالی بر ایران نشان میدهد که برخلاف تصور اشتباه برخی افراد که شکلگیری تحریمها را از زمان پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ میدانند ، استفاده از این ابزار اعمال فشار سیاسی حتی در زمان حکومت پهلوی نیز سابقه داشته است و موضوع آن به زمانی بازمیگردد که استکبار جهانی برای تحقق […]
بررسی تاریخچه تحریمهای اعمالی بر ایران نشان میدهد که برخلاف تصور اشتباه برخی افراد که شکلگیری تحریمها را از زمان پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ میدانند ، استفاده از این ابزار اعمال فشار سیاسی حتی در زمان حکومت پهلوی نیز سابقه داشته است و موضوع آن به زمانی بازمیگردد که استکبار جهانی برای تحقق سیاستهای زورگویانه اش در منطقه و از طرفی برخی اختلافات با محمدرضا پهلوی، نفت که مهمترین صادرات ایران بود را مورد تحریم قرار میدهد و این نشاندهنده این مطلب است که تحریم ارتباطی با حکومتها نداشته است بلکه هر زمان منافع جبهه استکبار مرتفع نشود از این ابزارسیاسی-اقتصادی در مواجهه با افراد و کشورها استفاده میکند و نهایتاً در سالهای اخیر از ساز و کارهایی که از آن با عنوان تحریمهای هوشمند و یا تحریمهای فلجکننده نامبرده است در برابر جمهوری اسلامی ایران استفاده کرده است.
وقتی منابع و متونی که از سوی تحریم کنندگان جمهوری اسلامی را مطالعه میکنیم ، در بخشهایی از متون بهصورت واضح و در بخشهایی دیگر بهصورت پنهان این موضوع قابلمشاهده است که هدف از تحریمها بهصورت کلی تغییر رفتار کشور تحریم شده است ولی در دورههای مختلف راهبردهای مختلفی برای رسیدن به این هدف استفادهشده است. زمانی تمرکز بیشتری بر روی جلوگیری مستقیم از ورود فیزیکی یک کالا و یا خدمات بوده ولی کمکم تحریمها به سمتی سوق داده میشوند که برای نتیجهبخش بودن ، نقطه اثر بهصورت نامشهود بر مردم جامعه متمرکز شوند، تا بتوانند بر روی تصمیم سیاستگذاران کشور تاثیر گذارند.
ریچارد نفیو[۱] ، مسئول امور ایران در شورای امنیت ملی در کاخ سفید، در کتاب هنر تحریمها؛ نگاهی از درون میدان[۲] از ایجاد یکهزارتو از تحریمهای مختلف برای ایجاد سردرگمی برای کشور هدف نام میبرد و این راهبرد را امری مؤثر در تاثیرگذاری تحریمها میداند و این گونه می نویسد:
«وظیفه اصلی طراحان تحریم و تحلیلگران آنها این است که مسیر درست را در این زمینه طراحی کنند و در واقع یک لابیرنت تودرتو بسازند تا درون راهروهای آن کشور تحریم کننده بتواند مقاصد خود را پیش ببرد. اگر این هزارتو طراحی خوبی داشته باشد و در طراحی آن مقامات ارشد کشور تحریم کننده نقش ایفا کرده باشند نتایج مثبتی به بار خواهد آورد. به عبارت بهتر این مقامات باید اجرا کنندگان تحریم و دیپلماتهای خود را برای طراحی بهتر این هزارتو به کار بگمارند تا مطمئن شوند کشور تحریم کننده به اهداف خود می رسد ضمن اینکه در طول اجرای تحریم ها نیز مدام باید به فکر این باشند که راههای گریز را ببندند و حریف خود را به سمت مسیری هدایت کنند که مدنظر کشور تحریم کننده است.»
خوان زاراته، که خود یکی از مقامات ارشد وزارت خزانهداری ایالات متحده در حوزهی مرتبط با تحریمهاست، در کتابش با عنوان «نبرد خزانه؛ ظهور عصر جدید جنگافزارهای مالی[۳]» از ایجاد هزینه برای کشورهای تحریم شده صحبت میکند که همانطور که گفته شد تمامی این اقدامات برای ایجاد فرسایش در کشور هدف است و درصورتیکه کشور هدف برای مقابله با تحریمها نسبت به دور زدن آنها اقدام نماید در زمین بازی دشمن حرکت کرده و او مطابق میل آنها رفتار کند در کوتاهمدت از دور زدن تحریمها خشنود می شود ولی با توجه هزینه بالای این اقدامات و امکان شناسایی آنها این فعالیتها کوتاه مدت بوده و فقط دور باطل است و نمیتواند راهحلی راهبردی و بلندمدت باشد.
پس از خروج ایالات متحده در اردیبهشت ۱۳۹۷(ماه می ۲۰۱۸) و عدم موفقیت پروژه برجام نسبتا تمامی امید کارشناسان و سیاست گذاران واقع نگر که تا قبل از این ارتباط و مذاکره با غرب را راه حل مشکلات کشور می دانستند از بین رفت و بیش از پیش به راهبردهایی که در چند سال اخیر توسط مقام معظم رهبری پیرامون اتکا به توان داخل کشور[۴] و حمایت از تولید داخلی[۵] فرموده بودند، پی بردند . این راهبردها به صورت مشهود در بیانات مقام معظم رهبری دیده می شود زمانی که در آبان ماه سال۱۳۹۸ ایشان در دیدار فعالان اقتصادی و تولید کنندگان کشور به این نکته اشاره کردند که گره زدن روند حل مشکلات به تصمیمات کشورهای دیگر موجب بروز بدترین مشکلات برای کشور می شود و تصور پایان تحریمها در یکی دو سال آینده یک خیال باطل است، طبق فرمایشات ایشان کلید حل و تنها دریچهی انتقال حیات، روشنایی و نیرو به داخل کشور فعالیت فعالان بخش تولید در کشور می باشد.
ویروس کرونا در دسامبر ۲۰۱۹ بود که از چین شروع به گسترش کرد و امروزه تقریباً گسترش آن به سطح جهانی رسیده است و کمتر کشوری است که این ویروس به آن راه پیدا نکرده باشد، به صورتی که سازمان بهداشت جهانی آن را همهگیر جهانی اعلام کرد. کشور ما نیز از این غائله مستثنا نبود و از اوایل اسفندماه ۱۳۹۸ (اواسط فوریه ۲۰۲۰) بود که اولین مبتلایان به این بیماری شناسایی شدند ، کشور با این مسئله بهعنوان یک تهدید بزرگ مواجه شد.
اما تفاوت ایران با دیگر کشورها در مواجهه با دیگر کشورها چه بود؟ چه عاملی باعث این شد تا موفقیت کادر پزشکی ایران بسیار بیشتر از دیگر کشور های منطقه و حتی بسیاری از کشورهای جهان باشد؟ آیا تحریم های ایجاد شده کشور ایران را به یک خود باوری و خوداتکایی رسانده بود؟ و یا فرهنگ مردم ایران تاثیر گذار در این حوزه بود؟ همه این سوالات باعث شد این مقایسه بین ارتباط تحریم های موجود برای کشور ایران و موفقیت آن در مواجهه با تهدید ویروس کرونا بررسی گردد.
مطمئنا در مواجهه با ویروس کرونا کشور ایران نیز مانند دیگر کشور ها دارای نقاط قوت و ضعفی بوده است و درس های زیادی در این حوزه گرفته است یکی از بزرگترین درس های دوران کرونا ایجاد همبستگی اجتماعی و اعتماد به توان داخلی و اتکا به نیروی جوان و متخصص داخل کشور بوده است . دوران کرونا نه تنها این درس را به ایران بلکه به تمامی کشورهای جهان داد که وابستگی به خارج از کشور و نگاه به بیرون در جهت پیشرفت و توسعه کشور نگاه و رویکردی نادرست است و اتفاقا نگاهی که در مواقع مشکلات و سختی ها به کمک می آید همین رویکرد توسعه داخلی و اعتماد به توسعه ملی است. در همین دوران چند ماهه گزارشات بسیاری در رسانه ها و خبرگزاری های مختلف منتشر شد که حکایت از خلف وعده ها و یا در مواقعی راهزنی های بین المللی بین کشورها داشت بیش از پیش پرده از چهره سیاستمداران بسیاری از کشورهای به اصطلاح پیشرفته برداشت .
البته دوران تحریم ها نیز با فراز و فرود هایی که از ابتدای انقلاب اسلامی داشته است و مشکلات و مسائلی را برای کشور ایران ایجاد کرده بود زمینه خوداتکایی و خودکفایی را در ما ایجاد کرده بود و خود ما را برای رویارویی با تهدیدهایی امثال ویروس کرونا آماده کرده بود ولی متاسفانه در دوره های زمانی مختلف با تغییر دولت ها و یا تغییر نگاه ها به بخش اقتصادی کشور این رویکرد مغفول واقع می گشت که موضوعی مانند کرونا این بحث را به صورت کامل روشن ساخت که حتی ایالات متحده آمریکا که خود را ابرقدرت و قدرت بی بدیل در حوزه اقتصادی می داند در این دوران تاب نیاورد و در جنبه های مختلف دچار مشکلات فروان مانند بیکاری،کمبود فضای بیمارستانی،کمبود تجهیزات و کمبود اقلام خوراکی و …. شد ولی در کشور ما با وجود مشکلاتی که قابل انکار نیستند و بیشتر ناشی ضعف در نحوه مدیریت و نظارت ضعیف بوده است معضل بغرنج و یا بحران شدیدی در حوزه اقلام غذایی ،دارویی و… رخ نداد بلکه فرصت هایی برای صنعت پزشکی ما به وجود آورد تا توانایی و تبحر خود را به رخ جهانیان بکشد و با تخصص بالای خود به صادر کننده لوازم پزشکی مورد نیاز این شرایط مانند ونتیلاتور و کیت تشخیص کرونا و … به کشورهای اروپایی و دیگر کشورها تبدیل شود و حتی گروه های مردمی و جهادی در این دوران فعالیت ها و کمک های نوع دوستانه بیشتری نسبت به اوقات دیگر سال داشتند.
جمع بندی:
در برهه های مختلف زمانی تهدیدات مختلفی برای کشورهای به وجود میآید که بایستی با مدیریت درست و کسب تجربه به نحو احسن از آن برای پیشرفت و تعالی کشور استفاده کرد . یکی از این تهدیدات خارجی برای کشور ایران از ابتدای شکوفایی جمهوری اسلامی تحریم های اقتصادی بوده است که مبادلات بین المللی را هدف قرار داده است و از طرفی ظهور ویروس کرونا در چند ماه اخیر شرایط ویژه ای را برای تمامی کشورها ایجاد نمود که از تلاقی این دو تهدید بزرگ می توان درس هایی برای آینده گرفت که به قرار زیراست:
۱.مطمئنا در شرایط تحریمهای اقتصادی برای در اصطلاح دور زدن تحریم ها و وارات و صادرات کالاها درصدی را بایستی به عنوان هزینه های لازم برای فرآیندهای اضافه و یا خطرات احتمالی کنار گذاشت که با توجه به تجربیات موجود در این چند دهه این هزینه ها برای کشور ما کم هم نبوده است حال در صورتی که بسیاری از کالاها و یا فناوری های لازم قابل تولید در داخل کشور با تخصیص هزینه ای کمتر از هزینه های دور زدن تحریم ها را داشته است با این تفاوت که زمانی که شما برای دورزدن تحریم ها هزینه پرداخت می کنید به عنوان هزینه امور اجرایی محسوب می شود و در جیب دلالان و یا کشورهای واسط می رود ولی زمانی که این هزینه در داخل خرج می شود علاوه بر این که باعث خوداتکایی و خودکفایی و پیامد های دیگری مانند کاهش بیکاری، کاهش تورم و افزایش رشد اقتصادی و …. می شود بلکه آن هزینه به عنوان سرمایه برای کشور ذخیره می شود و در راستای توسعه نیروی انسانی کشور و اعتلای سطح اقتصادی خانوارها می شود.
۲.در دوران کرونا این موضوع بیشتر مشخص گردید که در زمان بحران های بزرگ و جهانی که امید کشورها به جذب کمک از کشورهای پیشرفته تر و مترقی تر است و سازمان های مختلف بین المللی برای این مواقع تاسیس شده اند ولی این تشکیلات ها در این شرایط کمک شایانی به کشورهای آسیب دیده نمی کنند و این متخصصین و نیروهای متعهد یک کشورهستند که می توانند کشور را از شرایط بحرانی نجات دهند .
۳.در ادبیات تحریم به این نکته بسیار اشاره شده است که در تحریم بیش از آن که افراد از نظر فیزیکی مورد فشار قرار گیرند از طرق غیر مستقیم باور خود را از دست بدهند و این خودباختگی باعث سردرگمی و ویرانی از درون کشورها و جوامع خواهد شد. شاید در چند دهه تحریم اعمالی بر کشور در برخی صنایع مخصوصا صنایع نظامی این باور برای ما به وجود آمده بود که ما با تلاش و همت خود می توانیم قلل مرتفع علمی را بپیماییم ولی در برخی صنایع و شاخه ها کم کم این خودباختگی و عدم باور به خود در ما ایجاد شده بود که ما نیاز به خارج از کشور داریم و قادر به تولید محصولاتی نیستیم(با این که از نظر عملی بودیم)، دوران کرونا با ویژگی های خاص خود دوباره این روح تازه و نیروی محرکه را در بخش های مختلف ما ایجاد کرد که ما با تلاش و کوشش می توانیم به علوم مختلف دست پیدا کنیم و همین آزمون کرونا نیز که آزمونی نسبتا مشابه برای تمامی کشور های جهان بود این گفته را ثابت نمود.
۴.در انتها نیز اشاره می شود به بیانات مقام معظم رهبری در سخنرانی ابتدای سال ۱۳۹۸ که ایشان نیز با برشمردن مشکلات اقتصادی مختلف موجود در کشور مانند: مسئلهی اشتغال ،کاهش ارزش پول ملّی، تعطیل برخی کارخانهجات و … کلید حل تمامی این مشکلات اقتصادی را در «توسعهی تولید ملّی» دانستند.
[۱] Richard Nephew
[۲] The Art of Sanctions
[۳] Treasury’s War: The Unleashing of a New Era of Financial Warfare
[۴] ما نسبت به اقتصاد ملّیِ خودمان باید تعصّب داشته باشیم؛ مصرف جنس خارجی یکی از عیوب مهمّ ما است؛ ما بایستی تعصّب داشته باشیم نسبت به مصرف داخلی و جنس داخلی و اقتصاد ملّیمان. ۰۱/۰۱/۱۳۹۷
[۵] تولید داخل و کالای ایرانی را باید تقویت کنیم. حقیقتاً بایستی به مسئلهی حمایت از کالای ایرانی اهمّیّت بدهیم؛ این یک کار واجب است، کار ضروری و قطعی است. ۰۲/۰۳/۱۳۹۷