۱.پیش از آنکه بخواهیم از امکان و الزامات نوآوری در دین و نهادهای دینی صحبت نماییم. باید به عنوان سنگ‌بنا و اساس نظری این بحث، پیرامون معنای نوآوری جمع­بندی نماییم. نوآوری، که ریشه در واژه لاتین Innovare دارد، در مفهوم عام به معنای «ایجاد یک چیز جدید» است. مهارت کشف فرصت‌ها و خلق روش‌های جدید برای بهره‌برداری از آن­ها در کانون فرایند نوآوری جای دارد.

۲.در عصر کوتاه شدن چرخه عمر محصولات، توانایی جایگزین کردن مستمر محصولات قدیمی با نسخه‌های جدید‌تر و بهتر، هر روز اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. «رقابت در لحظه» حاکی از فشار فزاینده نه تنها برای عرضه محصولات جدید، بلکه برای عرضه سریع‌تر آن­ها نسبت به رقباست.

۳.با ژرف­نگری درمی­یابیم که رقابت فوق­الذکر فقط محدود به ساحت فعالیت­های تجاری و اقتصادی بشر نیست و عصر نوگرایی و نونگری در تمام شئون زندگی انسان نمود و بروز دارد. یکی از مهم­ترین ساحات زندگی بشر، ساحت زندگی دینی وی است که در واقع با دیگر شئون زندگی وی هم­سنگ و قسیم نیست بلکه مانند چتری بر دیگر شئون زندگی وی سایه افکنده است.

۴.نوآوری در نهادهای دینی هر چند که در همه اعصار مهم و حیات­بخش بوده­اند ولی در عصر حاضر به دلیل همه مختصاتش این مهم اهمیت بیشتری یافته است. امروزه پرسش­هایی نو یا مسائلی نوپدید پیش روی ما قرار گرفته است و ما چاره­ای نداریم جز آنکه نظام دینی و نهادهای آن را به وسیله­ نوآوری به روز کنیم تا بتوان به اقتضائات و پیچیدگی­های عصر جدید پاسخ داد.

۵.نگارنده با اتکا به تجربه چند ساله حضور خود در هیئت میثاق با شهدا دانشگاه امام صادق (ع) در ادامه با بیان مصادیقی به بیان الزامات و چالش­های پیش­رو در فرآیند نوآوری در نهادهای دینی می­پردازد.

چالش بدعت:

در ادبیات دینی ما مفهوم بدعت مطرح شده است که به ظاهر شباهت­هایی با مفهوم نوآوری دارد. بدعت بنیان نهادن عقیده یا عملی از پیش خود به نام دین است. بدعت‌ از نظر لغوی‌ یعنی‌ چیزی‌ را بدون‌ سابقه‌ و الگوی‌ قبلی‌ ایجاد کردن‌، یا گفتاری‌ را بی‌پیشینه‌ بر زبان‌ آوردن‌ از این‌روست‌ که‌ خداوند بدیع‌ِ آسمان‌ها و زمین‌ است‌ «بَدیع‌ُ السَّماوات‌ِ وَ الاْرْض‌ِ…»، یعنی‌ خداوند آسمان‌ها و زمین‌ را بی‌الگو و مانند آفرید. بدعت در مقابل سُنّت قرار دارد که به آموزه‌هایی می‌گویند که در قرآن و روایات پیامبر و معصومان بیان شده است. همه فقیهان شیعه و عامه، بدعت در عقاید، احکام و مناسک دینی را حرام می‌دانند. در روایات بدعت از مصادیق کفر و شرک معرفی شده است. بنایراین همان­طور که معلوم است از نظر معنایی بدعت با نوآوری قرابت­هایی دارد که توجه و مداقه متولیان نهادهای دینی را جهت پرهیز از گرفتاری در این ورطه طلب می­نماید.

یکی از چالش­های مبتلابه امروز هیئت­های مذهبی نیز گرفتاری در دام بدعت­گذاری در مناسک عزاداری است که به واسطه عدم بذل دقت لازم در عرصه نوآوری­های ساختاری و محتوایی در این حوزه است که مورد تذکر بزرگان نیز قرار گرفته است. به طور مثال رهبر انقلاب می­فرمایند: «در محیط­های مراسم مذهبی، مراقب باشید هیچ کاری که از حدود ضوابط شرع ممکن است بیرون برود، رخ ندهد؛ این را مراقبت کنید. محیط مدّاحی و خوانندگی دینی، یک محیط پاک و مطهّری است؛ نگذاریم آلودگی‌هایی که متأسّفانه در دنیای هنر در بین مردمان بی‌قید و بی‌مبالات رواج پیدا کرده است، به محیط هنر اسلامی و مذهبی در محیط‌های مذهبی رسوخ و نفوذ کند؛ این را مراقب باشید». هر چند بدعت در این مقال و مجال لزوماً به معنای فقهی آن مدنظر نیست و مقصود از آن خروج از چارچوب­های اصیل فرهنگی و دینی به واسطه وضع برخی مناسک جدید است. به طور مثال رهبر انقلاب در زمینه «برهنه شدن» در هیئات مذهبی فرموده­اند: «اینکه ما مجلس عزاداری و مدح سیّدالشهدا را ــ که عظمت او به‌خاطر شهادت است، عظمت او به‌خاطر فداکاری در راه خدا است، عظمت او به‌خاطر گذشت است؛ گذشت از همه چیز، از همه‌ خواسته‌ها، از همه‌ مطلوب‌ها ــ تبدیل کنیم به یک نقطه‌ سبک، به یک جایی که یک تعدادی جوان لخت بشوند، بپرند هوا، بپرند پایین و ندانند چه می‌گویند، درست است؟ این شکر این نعمت است که خدا به شما داده؟» که این امر را می­توان به نوعی بدعت در مسیر مناسک سوگواری در مناسک سیدالشهدا (ع) دانست.

از سوی دیگر بسیاری از هیئات مذهبی با درک این مهم که گرفتاری در ورطه بدعت­گذاری در این نهاد مقدس، طی طریق در مسیر هلاکت آن است و از سوی دیگر بستن باب نوآوری به بهانه پرهیز از بدعت نیز عامل ایستایی این نهاد پویا و جوال است؛ سعی نموده­اند دقت لازم در طراحی‌های نوآورانه خود برای هیئت به خرج دهند. به طور مثال در هیئت میثاق با شهدا با توجه به لزوم توجه به ثقلین در محافل دینی و با آسیب­شناسی این موضوع که توجه به قرآن کریم عمدتاً در هیئات کم­رنگ یا مغفول است؛ برنامه قرآنی­ای را تحت عنوان لطایف قرآنی به جلسه خود اضافه نمود به طوری که در بخش متمایزی در برنامه هیئت و با بهره­گیری از امکانات صوتی و تصویری ویژه­تر نسبت به معمول ارائه قرآنی گنجانده شد تا گامی باشد در مسیر تحقق توجه بیشتر به کتاب مهجور الهی. یا در بخش مداحی با التفات به لزوم بیان مستدل و واقعی مصائب اباعبدالله (ع) مقتل­خوانی به بخشی از برنامه مداحی و ذکر مصیبت هیئت افزوده شد. یا با توجه به اهمیت رشد اخلاقی و معرفتی جامعه، در مراثی و اشعار علاوه بر ذکر مصائب حضرات معصومین به بیان ریشه‌های معرفتی نهضت ایشان و همچنین دلالت­های اخلاقی آن توجه ویژه گردیده است.

چالش واپس­گرایی:

در مسیر نوآوری در نهادهای دینی علاوه بر چالش بدعت، چالش دیگری به نام واپس­گرایی و ارتجاع نیز گریبان­گیر است. ارتجاع به ‌معنای بازگشت و بازگردانیدن به وضعیت پیشین است. این واژه در اصطلاح به هرگونه دفاع از وضعیت موجود حاکم و نظامات فرسوده و رو به زوال یا مخالفت با نوآورهای اجتماعی، سیاسی و اقتصادی اطلاق شده است. این چالش عمدتاً تحت لوای توجه به اصول و سنت­ها گریبان­گیر شده و به مرور موجب هلاکت و اضمحلال این نهادها می­شود. در برخی هیئات مذهبی نیز متأسفانه این آفت به چشم می­خورد که به نیازهای روز جامعه و دلالت­های صریح معارف دینی به آن­ها توجه نمی­شود بلکه با چنین رویکردهایی مخالفت و تقابل صورت می­پذیرد. این شیوه علاوه بر تضییع فرصت تبیین صحیح و نوآورانه معارف دینی باعث ایجاد فاصله میان محتوای عرضه شده در هیئات و متن زندگی مردم می­گردد که عاملی است برای کم­فروغ شدن اثرات این نهاد تابناک در جامعه و به این واسطه گرفتاری در وادی هلاکت. لذا این جهت نیز باید مورد توجه مسئولین هیئات باشد که البته از پیشتر بسیاری از هیئات به اهمیت این نوع از نقش­آفرینی خود واقف بوده­اند که حضور پر رنگ هیئات مذهبی در تهییج و تبیین آحاد مردم در مسیر تحقق انقلاب اسلامی و دفاع مقدس گواه این مدعی است. امروز نیز بسیاری از هیئات به این مهم واقفند و در این مسیر قدم برمی­دارند و از آن جمله می­توان به برخی از فعالیت­های هیئت میثاق با شهدا به قرار زیر اشاره کرد:

توجه به مسائل فرهنگی، اجتماعی و سیاسی روز و مبتلابه در انتخاب موضوع سخنرانی و تبیین ارتباط آن با سیره معصومین (ع)؛
انتخاب شعار محوری سال به عنوان محور تمرکز محتوای تولیدی هیئت با توجه نیازها و اقتضائات زمانه؛
تبیین و شورآفرینی در منازعات حق و باطل در سراسر عالم با الهام از نهضت حسینی در مداحی­ها و اشعار.

چالش افق:

چالش دیگری که آفت نوآوری در فضای نهادهای دینی است را می­توان ابتلا به درد روزمرگی و گرفتاری مسئولین نهادها دینی به رتق و فتق امور سطحی و روزمره دانست که سبب می‌گردد حجاب غفلت بر نقش تمدنی آن­ها ایجاد شود و این نهادها به مسئله محدودیت افق و به این واسطه عدم احساس نیاز و برنامه­ریزی برای نوآوری در مسیر نیل به اهداف بلند مبتلا نماید و ایشان را به ورطه هلاکت بکشاند. در هیئات مذهبی نیز گاهی این مشکل گریبان‌گیر است که افق دید برگزارکنندگان آن از جهت جغرافیایی، تاریخی و تمدنی به حدی محدود شده است که این هیئات اساساً برای تحقق آن نیاز به نوآوری ندارد. بر خلاف این دسته از هیئات، مجموعه­هایی نیز هستند که با التفات به نقش اساسی هیئات در جهات مختلف، به برنامه­ریزی و نوآوری در مسیر تحقق آن می­پردازند. در هیئت میثاق با شهدا نیز به این مهم توجه شده ­است و بر این اساس می­توان برخی از نوآوری‌های هیئت را به قرار زیر تبیین نمود:

۱.با درک نقش تمدنی هیئت، شعرا در طراحی دم پایانی از ابتدا تا کنون سعی داشته­اند با ایجاد ارتباط هنرمندانه میان نهضت حسینی، انقلاب اسلامی، دفاع مقدس، نهضت جهانی حضرت حجت بن الحسن (ع) و… سیر تمدنی جامعه شیعی را تبیین و نقش مؤمنان در آن را روشن نمایند.
۲.با درک نقش فراسرزمینی هیئت، به اهمیت و اثرگذاری معارف اسلامی در سطح جهانی توجه شده و در راستای تحقق این مهم عرضه محتوا در هیئت به زبان عربی و همچنین فعالیت مؤثر در فضای مجازی اقدام شده است.
۳.با درک نقش آرمان­خواهی هیئات در تحقق تمدن نوین اسلامی، تبیین و مطالبه آرمان­ها در برنامه­های هیئت جا گرفته است و در تحقق این مهم همه توان رسانه­ای هیئت اعم از منبر، مداحی، نشریات، محتوای دیجیتال و… به خدمت در آمده است.

چالش انگیزه:

یکی از مهم­ترین عوامل موفیقت در تحقق اهداف توسط نهادهای دینی که مستقیماً بر نتیجه حاصله اثر می­گذارد. انگیزه­های برگزارکنندگان آن است. هرگاه در یک نهاد دینی انگیزه­های الهی و اخلاص میدان­دار و محور بوده ­است علی­رغم همه محدودیت­ها، آن نهاد در تحقق اهداف خود موفق بوده است و به تعبیر پیامبر گرامی اسلام (ع): «اخْلِصْ قَلبَکَ یَکْفِکَ القَلیلُ مِنَ الْعَمَل» ِاخلاص کفایت­کننده و جبران­کننده میزان کم عمل است. ولی آنگاه که این انگیزه­ها آمیخته با برخی انگیزه­های غیر الهی شده است آن نهاد را به ورطه هلاکت کشانده است. در هیئات مذهبی این مهم به وضوح مشهود است. تا آنگاه که هیئات صرفاً در مسیر انجام اهداف مشغول فعالیتند برکت و اثر بر فعالیت­های ایشان جاری و ساری است ولی آنگاه که نیات دیگر همچون رقابت، منیت، شهرت و… آهسته، آهسته و ناپیدا وارد این نهاد مقدس می­شود و هیئت را مبتلای به شرک خفی می­نماید، از سوی دیگر برکت و اثر است که از آن خارج می­شود. این مهم برای من که چندی توفیق خدمت در هیئت میثاق با شهدا را داشته­ام بسیار مشهود بوده­ است که اثرگذاری هیئت میثاق با شهدا عمدتاً منبعث از اخلاص بی­نظیر اولین بانیان و مسؤلان آن است و به هر میزان که از آن کاسته شده است؛ عامل کم فروغی آثار آن شده است.

مرشد جان کلام است

آنچه در بالا آمد اهم آفاتی بود که به پنداشت نگارنده گریبان­گیر نهادهای دینی است در مسیر نوآوری­شان که گرفتاری در گرداب هر یک می­توان عامل هلاک آن نهاد گردد. برای پرهیز از هلاکت و به تعبیری اسارت در دام آفات پیش گفته در ادبیات دینی یک راه بارها و بارها مورد تأکید قرار گرفته­است. به امام سجاد(ع) در تبیین عاملی اصلی هلاکت می­فرمایند: «هلَکَ مَنْ لَیْسَ لَهُ حَکیمٌ یُرْشِدُهُ: کسى که دانشمند ارشادکننده‌اى نداشته باشد گمراه مى­شود». و امیرالمؤمنین(ع) در تبیین راه نجات از هلاکت می­فرمایند: «أیُّهَا النّاسُ اسْتَصْبِحُوا مِنْ شُعْلَهِ مِصْباحِ واعِظ مُتَّعظ: اى مردم چراغ فکر خود را از شعله گفتار واعظان با عمل روشن سازید.» که این مهم هم­چنین در قرآنی کریم به تعابیر مختلفی چون «فاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ» مورد تأکید قرار گرفته است. بنابراین برای عدم ابتلا به ورطه هلاکت باید «مرشد راه و مربی» داشت و این مهم داشت و الا به تعبیر مولا (ع) همچون: «همَجٌ رَعاعٌ اَتْباعُ کُلِّ ناعِقٍ یَمیلونَ مَعَ کُلِّ ریحٍ لَمْ یَسْتَضیئوا بِنورِ الْعِلْمِ وَ لَمْ یَلْجَؤُوا اِلی رُکْنٍ وَثیقٍ: پشه‌هایی که دستخوش باد و طوفان هستند و همیشه سرگردانند، که به دنبال هر سر و صدایی می‌روند، و با وزش هر بادی حرکت می‌کنند. نه از روشنایی دانش نور گرفتند و نه به پناهگاه استواری پناه بردند». می­گردند و در طی طریق به بیراه می‌روند و هلاک می­شوند. نهادهای دینی و متولیان آن نیز از چنین قاعده­ای مستثنی نیستند. بنابراین در مسیر نوآوری در نهادهای دینی باید بلد راه و عالم ربانی­ای مرشد راه شود والا بیم هلاک بسیار بسیار جدی خواهد بود. نگارنده این امر را مهم­ترین عامل موفقیت هیئت میثاق با شهدا در ایجاد نوآوری­های دینی می­داند. یعنی تا آنگاه که جامعه اسلامی از نعمت وجود حضرت آیت‌­الله مهدوی­‌کنی و حضرت آیت‌­الله مجتبی طهرانی بهره­‌مند بود بسیاری از مؤثرین هیئت میثاق با شهدا خود را شاگرد و ذیل ارشادات ایشان تعریف می­نمودند و در طی طریق به رسم شاگردی قدم برمی­داشتند و لذاست که در نوآوری­های خود موفق بوده‌اند. حال در فقدان ایشان هر چند که بحمدلله سایه پر برکت و گرامی رهبر عزیز انقلاب را بر سر خدام هیئت است و دعای خیر و ارشاداتشان ان‌شاءالله شامل حال خدام می­باشد ولی به واسطه دسترسی­های محدودتر به آن وجود مقدس، امروزه کمی خلاء آن مرشد ربانی در فضای هیئت میثاق با شهدا نیز احساس می­گردد.

باری، نگارنده می­پندارد که پرهیز از آفات نوآوری در نهادهای دینی، سخت و الزاماً در گرو تمکین عاملان آن به ارشاد و مربیگری یک عالم ربانی است و لاجرم همه نهادهای دینی که درصدد انجام فعالیتی اثربخش و به تبع آن نوآورانه هستند اولاً و حتماً باید خود و نهاد مربوطه را ذیل تربیت یک عالم ربانی تعریف نمایند والا موفقیتشان سخت محل خدشه خواهد بود.

منتشرشده در شماره اول نشریه نوآفرین