به همت گروه اندیشه رهبر معظم انقلاب هسته مکتب امام خمینی رحمه‌الله‌علیه، هفدهمین جلسه از سلسله جلسات «روش فهم اندیشه رهبران انقلاب اسلامی» با ارائه حجت‌الاسلام سید مهدی موسوی، پژوهشگر حوزه و دانشگاه، به صورت مجازی برگزار شد.
حجت‌الاسلام موسوی در این جلسه ابتدا به تبیین فرایندهای اصلی تولید علوم انسانی از دیدگاه رهبر انقلاب پرداخت. این پژوهشگر حوزه و دانشگاه از نظریه‌پردازی، منظومه‌سازی، گفتمان‌سازی، کاربردی‌سازی و جریان‌سازی به عنوان اصلی‌ترین فرایندهای تولید دانش یاد کرد و افزود که در میان این مراحل، فرایند نخست، یعنی نظریه‌پردازی از بیش‌ترین سطح اهمیت برخوردار است.
حجت‌الاسلام موسوی در ادامه بحث بر روی محور نظریه‌پردازی متمرکز شده و مراحل هفتگانه تحقق این محور را این چنین برشمرد: ۱. استنطاق از طریق پرسشگری ۲. منبع‌شناسی ناظر به مسئله ۳. شناخت بنیان‌های معرفتی حاکم بر متن ۴. شناخت هسته‌های مفهومی موجود در متن ۵. شناسایی و طبقه‌بندی گزاره‌ها ۶. کشف روابط شبکه‌ای و نظریه‌پردازی اولیه ۷. اعتبارسنجی نظریه. وی در ادامه ارائه خود به تشریح هر کدام از این مراحل هفتگانه پرداخت.
استنطاق از طریق پرسشگری
حجت‌الاسلام موسوی مهم‌ترین فعالیت‌هایی که باید در این مرحله صورت بگیرد را «تبدیل مشکل به مسئله»، «شناسایی مجموعه پرسش‌های موجود پیرامون مسئله در سطح جامعه»، «اولویت‌گذاری بین پرسش‌ها» و «تعیین دقیق حدود و حیثیت‌های مختلف مسئله» دانست. وی در توضیح این مرحله گفت: به صورت خاص در حوزه اندیشه رهبر معظم انقلاب ابتدا باید مسائل مختلفی که ایشان به آنها پرداخته‌اند را شناسایی کرد. سپس باید بین این پرسش‌ها مجموعه‌ای ارتباطات معنایی را برقرار کرد تا اصلی‌ترین پرسش‌های ایشان مشخص شود. به عنوان مثال پس از بررسی مجموعه‌ای از مسائل به این می‌رسیم که مهم‌ترین مسئله فکری رهبر انقلاب، موضوع چگونگی جامعه‌پردازی است.
منبع‌شناسی ناظر به مسئله
این پژوهشگر حوزه اندیشه رهبر انقلاب، منبع‌شناسی را مرحله‌ای دانست که ناظر به مسائل استخراج شده در مراحل پیشین صورت می‌گیرد. در این مرحله منابع دسته اول و دسته دوم مرتبط با مسئله پژوهش شناسایی‌شده و دسته‌بندی و اعتبارسنجی می‌شوند. درنهایت پژوهشگر با توجه به ملاک‌های اعتبارسنجی، منابع دست به انتخاب می‌زند و برخی از منابع را برای پژوهش خودش برمی‌گزیند. به عنوان مثال متناسب با موضوع و هدف پژوهش ممکن است کسی منابع مکتوب موجود در حوزه اندیشه رهبر انقلاب را که بیشتر ناظر به مبانی و اصول فکری ایشان هست، اصلی‌ترین منبع پژوهش خود بداند و سخنرانی‌ها را در اولویت دوم قرار دهد ولی پژوهشگر دیگری که در حوزه سیاست‌گذاری فعالیت می‌کند سخنرانی‌ها را در اولویت پژوهشی خود قرار دهد چراکه رهبر انقلاب در مقام بیان راهبردهای اجتماعی هستند. در این مرحله باید فرهنگ زبانی و نظم معنایی خاص حاکم بر آثار متفکر مورد بحث نیز شناسایی گردد.
شناخت بنیان‌های معرفتی حاکم بر متن
شناخت بنیان‌های معرفتی حاکم بر متن سومین مرحله تولید نظریه بود که توسط حجت‌الاسلام موسوی مورد بررسی قرار گرفت. وی ضمن توضیح تفاوت دو اصطلاح منظومه فکری و نظام فکری گفت: «در این مرحله باید مبادی تصوری و تصدیقی که در متن به عنوان اصول موضوع اخذ شده است را متناسب با نظام فکری متفکر مورد نظر استخراج کرد».
شناخت هسته‌های مفهومی موجود در متن
حجت‌الاسلام موسوی شناسایی مجموعه مفاهیمی که در اندیشه یک متفکر وجود دارد را چهارمین مرحله نظریه‌پردازی دانست. وی در ادامه افزود: اگر یک سخنرانی رهبر انقلاب را تحلیل کنیم شاید به صدها مفهوم برخورد کنیم ولی باید مفاهیم اصلی را از مفاهیم فرعی تمیز دهیم. وی «تهیه فهرست مفاهیم موجود در یک متن»، «استظهار تلقی مؤلف از مفاهیم»، «دسته‌بندی مفاهیم به لحاظ کلیت، عمومیت و شمولیت»، «شناسایی هسته‌های مفهومی»، «شناسایی موارد نقص و اشباع مفهومی از طریق بازگشت دوباره منابع» و «شناسایی استعاره‌های مفهومی موجود در متن» را گام‌های اصلی تحقق این مرحله از نظریه‌پردازی دانست.
شناسایی و طبقه‌بندی گزاره‌ها
در ادامه این ارائه حجت‌الاسلام موسوی به جایگاه گزاره‌ها و ارتباط بین آنها در تولید علوم اشاره کرد. وی افزود: «در تحلیل هر سخنرانی از رهبر انقلاب ما باید شبکه گزاره‌های موجود را با دقت شناسایی کرده و از این میان محوری‌ترین گزاره‌های موجود در متن را مشخص کنیم». موسوی از «چینش گزاره‌ها بر اساس هسته‌های مفهومی»، «شناسایی گزاره‌هایی که شاهد یا استدلال‌کننده نسبت به یک ادعا هستند»، «شناسایی گزاره‌هایی که دلالت‌های یک ادعا را بیان می‌کند» و «شناسایی گزاره‌هایی که فرایند و اصول تحقق مدعا را بیان می‌کند» به عنوان اصلی‌ترین گام‌های این مرحله یاد کرد. این پژوهشگر حوزه و دانشگاه در ادامه این گفت: در این مرحله همچنین باید مشخص شود که گزاره‌های اصلی آیا خبری هستند یا انشائی؟ حقیقی هستند یا خارجی؟ توصیفی هستند یا تجویزی؟
کشف روابط شبکه‌ای و نظریه‌پردازی اولیه
حجت‌الاسلام موسوی برای تبیین این مرحله از نظریه‌پردازی به تبیین بایسته‌های کشف روابط شبکه‌ای پرداخت. وی «توجه به عینیت زندگی اجتماعی مؤلف»، «توجه به مبانی فکری مؤلف»، «بهره گرفتن از دانش‌های موجود و نظرات مفسران همسو» و «مقایسه نظریه به دست آمده با نظریات مخالف» را برخی از مهم‌ترین الزامات تحقق این مرحله دانست.
اعتبارسنجی نظریه
حجت‌الاسلام سید مهدی موسوی در انتهای ارائه خود به موضوع اعتبارسنجی نظریاتی که در پی پژوهش در اندیشه یکی از متفکران اسلامی به خصوص رهبران انقلاب اسلامی به دست می‌آید، پرداخت. وی در این بخش دو نوع اعتبارسنجی یعنی اعتبارسنجی درونی توسط خود محقق و اعتبارسنجی بیرونی در نسبت با دیگران را تبیین کرد. در اعتبارسنجی درونی، خود پژوهشگر نتایج به دست آمده خود را به‌مثابه یک ابژه مورد بررسی و اعتبارسنجی قرار می‌دهد. در اعتبارسنجی بیرونی تلاش می‌شود از روش‌هایی مانند ارائه نتایج به دست آمده در قالب تدریس یا ارائه در کرسی‌های آزاداندیشی یا عرضه به ارزیابان، نتیجه پژوهش مورد بررسی قرار گیرد.
