نشست اندیشه‌ورزی اندیشکده آب، محیط‌زیست، ‌امنیت غذایی و منابع‌طبیعی مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت با موضوع «الگوی مطلوب نظام تولید کشاورزی ایران: مبتنی بر متشکل شدن واحدهای تولید خانوادگی» با ارائه اعضاء هسته سیاست کشاورزی و منابع طبیعی مرکز رشد دانشگاه امام صادق (ع) چهارشنبه ۱۰ آبان ۱۴۰۲ در محل ساختمان ستاد این مرکز برگزار شد. در این نشست، اعضائی از اندیشکده‌های «آب، محیط‌زیست، ‌امنیت غذایی و منابع‌طبیعی»، «خانواده» و «امور اجتماعی، جمعیت و نیروی انسانی» مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت حضور داشتند.

در ابتدای این نشست دکتر علی اکبر مهرابی، استاد بازنشسته دانشکده منابع‌طبیعی دانشگاه تهران و عضو اندیشکده آب، محیط‌زیست، ‌امنیت غذایی و منابع‌طبیعی به بیان اهمیت توجه به کشاورزی از منظر انسانی و اجتماعی پرداخت و کشاورزی را موضوعی نه صرفاً فنی، بلکه مشتمل بر ابعاد مختلف انسانی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی دانست. وی نظام کشاورزی را به درختی تشبیه کرد که «کشاورز» به عنوان «عامل انسانی» در جایگاه اُشکوب میانی یا تنه آن جای دارد و همچون آوندهای درخت، منابع را از ریشه گرفته و به شاخ و برگ و در واقع، به ثمر می‌رساند. اُشکوب پایین این درخت یعنی ریشه‌ی آن، متشکل از منابع پایه کشاورزی از جمله آب، زمین، ماشین ابزار و غیره‌اند و اُشکوب بالایی این درخت، یعنی شاخ و برگ و میوه آن، مشتمل بر دیگر عوامل عرصه حکمرانی کشاورزی از جمله دولت، دانشگاه‌ها، دانش‌بنیان‌ها، بازار، صنایع تبدیلی و غیره‌اند. دکتر مهرابی در ادامه تأکید کرد که نظام تولید اصلی کشاورزی ایران همواره نظام تولید خانوادگی بوده و الان هم همینطور است و تجربه‌های بین المللی نیز ثابت کرده است که این نظام تولید، کارآمدترین نظام تولید کشاورزی است.

در ادامه دکتر هاشم سوداگر، پژوهشگر هسته سیاست کشاورزی و منابع طبیعی مرکز رشد دانشگاه امام صادق (ع) به تبیین ماهیت و اهمیت نظام تولید خانوادگی در کشاورزی ایران پرداخت و اظهار داشت که به رسمیت شناختن نظام تولید خانوادگی، نقطه اهرمی اصلاح وضعیت کشاورزی کشور است. به این معنی که اگر دستگاه سیاستگذاری ما این نظام تولید که همواره واقعیت میدانی کشاورزی ما بوده را به رسمیت بشناسد و به تقویت آن بپردازد، بسیاری از مسائل کشاورزی ما حل خواهند شد. وی افزود در شصت سال اخیر، عمده سیاست‌های رسمی کشاورزی کشور در تعارض با این نظام تولید بوده‌اند ولی جالب است که نتوانسته‌اند این نظام ریشه‌دار را از بین ببرند، هر چند از کارآمدی و بالندگی آن کاسته‌اند. دکتر سوداگر ویژگی اصلی کشاورزی خانوادگی را «وحدت مالکیت و مدیریت» دانست و افزود خردی اراضی، تولید کوچک مقیاس و معیشتی بودن تولید، ویژگی‌های ذاتی کشاورزی خانوادگی نیستند. بلکه ویژگی اصلی این نظام تولید آن است که مالک منابع اصلی تولید (آب، زمین و …) باید خودش مدیر واحد تولیدی خود باشد و ساختار نیروی انسانی این واحد تولیدی نیز تا حد امکان از اعضاء خانواده وی باشند. وی افزود بر خلاف آموزه‌های اولیه دانش مدیریت علمی مبنی بر لزوم جدایی مالکیت از مدیریت برای افزایش بهره‌وری، در کشاورزی نباید مالکیت را از مدیریت جدا کرد که این موضوع به تفاوت ماهوی کشاورزی با دیگر کسب‌وکارها بازمی‌گردد. وی در ادامه به پیشینه کشاورزی خانوادگی در ادوار گوناگون ایران از پیش از اسلام، تا دوره اسلامی، تا اصلاحات ارضی و تا حال حاضر اشاره کرد و اظهار داشت که حتی در دوره ارباب و رعیتی، واحدهای تولید کشاورزی به صورت خانوادگی اداره می‌شدند و ارباب جایگاهی ویژه در حکمرانی نظام کشاورزی داشت است که امروزه تشکل‌ها باید جای او را پر کنند تا به یک نظام حکمرانی کارآمد مردمی در کشاورزی برسیم. البته واضح است که توصیه به کشاورزی خانوادگی به معنی بازگشت به گذشته نیست. بازگشت به نظام تولید قدیم، نه مطلوب است و نه ممکن است. بلکه باید نظام تولید خانوادگی که به شهادت آمار، در حال حاضر نیز نظام غالب تولید کشاورزی ما است را متناسب با اقتضائات کشاورزی، اقتصادی و اجتماعی امروزمان بازتعریف و پشتیبانی کنیم.

 در بخش بعدی این نشست، دکتر محسن باقری نصرآبادی، پژوهشگر هسته سیاست کشاورزی و منابع طبیعی مرکز رشد دانشگاه امام صادق (ع)، به تکمیل بحث الگوی مطلوب نظام تولید کشاورزی ایران مبتنی بر «متشکل شدن واحدهای تولید خانوادگی» پرداخت. وی اظهار داشت که نظام تولید مطلوب ما دو بال دارد، یکی به رسمیت شناختن و حمایت از خانوادگی بودن واحدهای تولید (به معنی وحدت مالکیت، مدیریت و تا حد امکان عاملیت در اداره واحدهای تولید کشاورزی) و دیگری متشکل شدن این واحدهای تولید خانوادگی به منظور حل مسائلی که این واحدها در تکمیل زنجیره تولید دارند. این مسائل معمولاً به عللی همچون کوچک‌مقیاسی و توان مالی کم باز می‌گردند که هر یک از کشاورزان به تنهایی توان حل آنها را ندارند. همانطور در بخش قبل اشاره شد، خرده مالکی و تبعات آن، ویژگی‌های ذاتی کشاورزی خانوادگی نیستند زیرا می‌بینیم که در کشورهای صنعتی، واحدهای تولید خانوادگی به مراتب بزرگ‌تر از واحدهای تولید خانوادگی در دیگر کشورها هستند. اما از آنجا که خردی و تبعات آن در کشاورزی بسیاری از کشورها بروز دارند، این واحدها با متشکل شدن و ایجاد تشکل‌هایی متناسب با اقتضائات اجتماعی، اقتصادی و رشته تولیدی خود می‌توانند علاوه بر تأمین نهاده‌ها و مقدمات تولید با قیمت مناسب، زنجیره تولید همچون سورتینگ، بسته‌بندی، فرآوری، انبارداری، بازاریابی، حمل‌ونقل و بازاررسانی محصولشان را در تشکل خود انجام دهند و از حاشیه سود حلقه‌های پیشینی و پسینی زنجیره تولید بهره‌مند گردند. به عبارت دیگر، هر کشاورز، مراحل کاشت، داشت و برداشت را در زمین خود انجام می‌دهد اما دیگر حلقه‌های پیشینی و پسینی زنجیره تولید را در تشکل پیگیری می‌کند. قابل توجه است که «تعاونی» به مفهوم اداریِ رایج آن در کشور، نباید تنها الگوی تشکل تلقی شود. بلکه نیاز به قوانین منعطف‌تری داریم که از شکل‌گیری انجام تشکل‌ها متناسب با صلاحدید خود کشاورزان پشتیبانی کنند. وی همچنین تأکید کرد که تجویز «نظام تولید کشاورزی مبتنی بر متشکل شدن واحدهای تولید خانوادگی» به معنی نفی دیگر نظام‌های تولید همچون شرکت‌های سهامی زراعی و کشت‌وصنعت‌های عظیم نیست. اما مهم است که بپذیریم نظام غالب کشاورزی ما باید مبتنی بر متشکل شدن واحدهای تولید خانوادگی باشد و در کنار آن، دیگر نظام‌های تولید نیز می‌توانند فعالیت کنند.

ارائه نهایی این نشست توسط آقای محمدحسین ساجدی‌نیا، دبیر اندیشکده خانواده مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت با عنوان «محیط‌زیست خانواده محور» انجام شد. وی به روایاتی چند از معصومین (ع) در مورد جایگاه کشاورزان پرداخت. از جمله آنها می‌توان به روایت پیامبر اکرم (ص) اشاره کرد که فرمودند «کشاورزان گنج‌های خداوند روی زمینند». آقای ساجدی‌نیا جایگاه محیط‌زیست را همچون مادر انسان دانست و به اصل ۵۰ قانون اساسی و تدبیر ۲۳ الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت ناظر به اهمیت حفظ محیط­زیست اشاره کرد. دبیر اندیشکده خانواده بیان کرد که خاک و آب مهمترین عناصر طبیعتند و انسان به منزله مهمانی است که اجزای آفرینش در خدمت او هستند. پس انسان باید در حفظ این مواهب الهی بکوشد. خانواده، نهادی اجتماعی است که می‌تواند با رابطه درستی که با طبیعت برقرار می‌کند، هم در حفظ و نگهداری آن بکوشد و هم از مواهب زندگی سالم که در طبیعت و با طبیعت به دست می‌آید بهره‌مند گردد. تجربه به خوبی نشان داده است که بودن با طبیعت، زندگی سالم‌تری را برای افراد و خانواده‌ها به ارمغان می‌آورد.

در ادامه، حضار به بیان دیدگاه‌های خود در نقد، اصلاح و تکمیل مطالب ارائه شده پرداختند که از جمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• لزوم طراحی سیاست‌هایی برای جلوگیری از آفات کشاورزی خانوادگی از جمله خرده‌مالکی و تغییر کاربری اراضی؛
• لزوم رسیدن به جمع‌بندی جامع در مقوله نظام مطلوب تولید کشاورزی ایران؛
• مزایای کشاورزی بزرگ مالکی و لزوم کوشش برای حرکت به سمت آن؛
• نگاه به تشکل به مثابه راهکار غلبه بر آسیب‌های خرده‌مالکی؛
• نامطلوب بودن بازگشت به سبک کشاورزی ناکارآمد قدیمی؛
• قانون ارث و تأثیر آن بر خرده‌مالکی در ایران؛
• لزوم ادامه بحث نظام تولید کشاورزی در مرکز الگو تا رسیدن به جمع‌بندی در این حوزه؛
• ضرورت اجتناب از یکجانبه‌گرایی در بحث نظام تولید و اهمیت به رسمیت شناختن انواع نظام‌های تولید در کشاورزی کشور؛
• عدم موفقیت برخی الگوهای وارداتی نظام تولید کشاورزی به علت عدم تناسب با شرایط اجتماعی ایران؛
• ضرورت به­کارگیری تجربیات سنتی برای مدیریت کشاورزی در دوره کنونی، در عین فهم اقتضائات امروز؛
• ضرورت شکل­گرفتن تعاونی­ها و تشکل­ها برای تکمیل زنجیره تولید از تأمین نهاده تا بازاررسانی؛
• ضرورت حل مشکلات واحدهای خانوادگی کشاورزی همچون بیمه و تأمین مالی؛
• ضرورت مورد کاوی نمونه­های موفق واحدهای تولید کشاورزی خانوادگی.