آیا نقطه آغاز افزایش بودجه و اعتبارات پژوهشی است؟
آیا نقطه آغاز افزایش بودجه و اعتبارات پژوهشی است؟

بحث بر سر این است که چرا 4 درصد از تولید ناخالص داخلی به پژوهش اختصاص نیافته است؟ چرا متناسب با افزایش افسارگسیخته هزینه های پژوهش، بودجه پژوهش افزایش نیافته است؟ چرا کشورهای پیشرفته اروپایی سالیانه میلیاردها دلار صرف پژوهش می کنند ولی دولت ما همان مقدار بودجه اندک تعیین شده در لایحه را نیز تماما اختصاص نمی دهد؟ این سوالات و مباحث مربوط به امروز و دیروز نیست و سال هاست که ادامه دارد و به نظر ادامه نیز خواهد داشت و به این زودی ها به نتیجه نخواهد رسید.

این روزها شاهد هم زمانی هفته پژوهش و تقدیم لایحه بودجه توسط دولت به مجلس هستیم. طبیعتا این هم زمانی و تلاقی بر آتش تنور منتقدان بودجه و اعتبارات پژوهشی خواهد دمید. اگر سری به صفحات برخی روزنامه ها و یا بخش مرتبط با حوزه پژوهش در خبرگذاری ها بزنید؛ بودجه پژوهش و ابراز نگرانی در خصوص آن یکی از پرتکرار ترین موضوعات است. بحث بر سر این است که چرا ۴ درصد از تولید ناخالص داخلی به پژوهش اختصاص نیافته است؟ چرا متناسب با افزایش افسارگسیخته هزینه های پژوهش، بودجه پژوهش افزایش نیافته است؟ چرا کشورهای پیشرفته اروپایی سالیانه میلیاردها دلار صرف پژوهش می کنند ولی دولت ما همان مقدار  بودجه اندک تعیین شده در لایحه را نیز تماما اختصاص نمی دهد؟ این سوالات و مباحث مربوط به امروز و دیروز نیست و سال هاست که ادامه دارد و به نظر ادامه نیز خواهد داشت و به این زودی ها به نتیجه نخواهد رسید.

تاکنون تلاش های بسیاری برای افزایش بودجه پژوهش، افزایش کمی و کیفی پژوهش ها و عملیاتی شدن هر چه بیشتر بودجه صورت پذیرفته است که می توان از این بین به اختصاص گرنت های پژوهشی به اعضا هیئت علمی دانشگاه ها، اختصاص گرنت های فناروی و راه اندازی سامانه ساتع اشاره کرد. بدون شک افزایش کمی اعتبارات پژوهشی امری ضروری و انکار ناپذیر است. [۱] اما این تنها یک بعد ماجرا است. مطابق بند ۲-۸ سیاست های کلی علم و فناوری ابلاغی مقام معظم رهبری مدظله‌العالی ، بودجه پژوهش باید به صورت بهینه و با ارتقا بهره‌وری افزایش پیدا کند. موضوعی که کمتر مورد توجه منتقدان و دلسوزان آموزش عالی قرار گرفته است مصرف کارآمد و اثربخش همین بودجه به قولی اندک فعلی است.

اگر چه در مسیر مصرف کارآمد و اثربخش بودجه پیشرفت هایی صورت گرفته است ولی همچنان جای پیشرفت بسیاری وجود دارد. راه زیادی را باید طی کنیم تا میزان دانش تولید شده به ازای هر هزار تومان را افزایش دهیم.

آمار و ارقام نشان می دهد که حدود ۸۰ درصد از اعتبار دریافتی دانشگاه ها صرف پرداخت حقوق و دستمزد می شود. مقدار باقی مانده نیز نه فقط صرف پژوهش، بلکه صرف پژوهش و دیگر امور می گردد. حقوق و دستمزد پرداخت شده نیز عموما در قبال آموزش و مسئولیت های اداری(حضور در شوراها و کمیسون های مختلف) اعضا هیئت علمی پرداخت می شود. در واقع دانشگاه در قبال پژوهش اعضا هیئت علمی مسئولیت چندانی بر عهده ندارد و بیشتر حمایت های جانبی را انجام می دهد. آنچه بیشتر برای دانشگاه اولویت دارد بحث آموزش است.[۲]  دلیل عمده این امر نیز ایده ای است که دانشگاه بر اساس آن در ایران بنا نهاده شده است و آن ایده انتقال دانش و تربیت دانش آموخته است. [۳] لذا بیشتر دستمزد و حقوق اساتید صرف آموزش می شود تا پژوهش.

البته به نظر می رسد این ایراد وارد است که در کنار دانشگاه ها مراکز تحقیقاتی، پژوهشکده و پژوهشگاه هایی راه اندازی شده است. لذا بار پژوهش بیشتر بر دوش این بخش از نظام آموزش عالی است تا یک دانشگاه آموزشی و اعضا هیئت علمی آموزشی. لذا در آیین نامه استخدام اعضا هیئت علمی نیز بین هیئت علمی آموزشی و پژوهشی تفکیک شده است. البته از اعضا هیئت علمی آموزشی هم انتظار می رود که بحث پژوهش را کنار نگذارند و تلاش خود را در این زمینه به جد دنبال کنند. لذا در آیین نامه استخدامی و سایر آیین نامه های ابلاغی نیز نسبت به پژوهش اعضا هیئت علمی آموزشی بی توجهی صورت نگرفته است و سعی شده است تا امر پژوهش آنان تسهیل شود.

این ادعا کاملا صحیح است. نگارنده قصد انکار موفقیت های شکل گرفته و پیشرفت ها و زحماتی که تاکنون صورت گرفته را ندارد. تنها نیت ما از نگارش این یادداشت کمک برای اصلاح و بهبود وضع موجود است. اما به نظر می رسد از آن جایی که بسیاری از ساختار های فعلی حاکم بر آموزش عالی ترجمه و برگردان نظام آموزش عالی سایر کشورها است؛ مشکلاتی به وجود آمده است.[۴] به نظر می رسد در ترجمه و یا انطباق و سازگار کردن ترجمه با بوم فعلی ایراداتی وجود دارد.

آنچه ما در این یادداشت پی می گیریم نیاز به دانشگاه پژوهشی است و نه پژوهشگاه و پژوهشکده. البته ما نافی نیاز به پژوهشگاه و پژوهشکده هم نیستیم. سعی ما این است تا با حداقل افزایش بودجه و با برقراری توازن بین آموزش و پژوهش و ایجاد نگاه صحیح به این دو مقوله، پژوهش را به لحاظ کمی و کیفی در کشور ارتقا دهیم.

دانشگاه پژوهشی ایده منحصر به خودش را دارد و متفاوت با دانشگاه کارآفرین، دانشگاه آموزشی، پژوهشکده و پژوهشگاه است.[۵] ساختار و الزامات آن نیز برخواسته از همین ایده است. برای نمونه یک تفاوت آشکار در سطح رویه ها و قواعد دانشگاه پژوهشی و آموزشی را ذکر می کنیم. در دانشگاه های پژوهشی اساتید در یک ترم تحصیلی بیش از دو درس ندارند درحالی که این مقدار برای یک استادیار آموزشی در کشور ما ۱۰ واحد است!. یعنی چیزی حدود ۵ درس مجزا و متفاوت! دانشگاه پژوهشی نه تنها در پی انتقال دانش است بلکه تولید دانش را نیز دنبال می کند.[۶] لذا هدف تنها افزایش تعداد دانش آموختگان نیست. در دانشگاه پژوهشی، پژوهشگر نیز تربیت می شود. لذا آنچه در دانشگاه پژوهشی محور قرار می گیرد تحصیلات تکمیلی پژوهش محور و پرداختن به موضوع پژوهش است. تفاوت هایی که ذکر کردیم تنها در سطح قواعد و رویه هاست اما این تفاوت ها نشات گرفته از تفاوت در سطح ایده دانشگاه است.

نکته این جاست که با تخصیص گرنت و اعتبار پژوهشی و تسهیل گری در امر پژوهش، دانشگاه های آموزشی ما تبدیل به یک دانشگاه پژوهشی نخواهند شد اگرچه در ظواهر و الفاظِ فرآیندها به دانشگاه پژوهشی نزدیک تر می شوند. به نظر می رسد آنچه دانشگاه پژوهشی را از دانشگاه آموزشی متفاوت می کند صرفا وجود یک سری از فرآیند های متفاوت و سهم بیشتر پژوهش نیست. بلکه موضوع در ایده دانشگاه نهفته است. استاد، دانشجو، کارمند و مدیران دانشگاه های پژوهشی نگاه و ذهنیت بسیار متفاوتی نسبت به علم و نیاز به پژوهش دارند. این ذهنیت ها و نگاه ها خود را در قالب فرآیند ها نشان می دهد که یک مورد از آن را پیش تر ذکر کردیم.[۷]

به نظر می رسد برای ارتقا کمی و کیفی پژوهش در آموزش عالی نیازمند حرکت به سمت پژوهش محور شدن حداقل بخشی از دانشگاه های آموزشی هستیم. اکنون در کلان آموزش عالی دانشگاه ها بیشتر بر آموزش متمرکز هستند[۸]. دوره های تحصیلات تکمیلی که بیشتر باید جنبه پژوهشی داشته باشد شکل آموزشی به خود گرفته است. مهارت آموزی پژوهشی[۹] دانشجویان که یکی از تفاوت های اصلی دانشگاه های آموزشی و پژوهشی در دانشگاه های ما مورد توجه کافی قرار نمی گیرد. البته تاکید بر پژوهش به معنای نفی آموزش نیست. بلکه ما آموزش را همراه و عجین با پژوهش می دانیم. لیکن مسیر و هدف دانشگاه آموزشی در حال حاضر تربیت دانش آموخته و انتقال دانش است تا تربیت و پرورش پژوهشگر. طبیعتا اگر در تربیت پژوهشگر موثر عمل نکنیم، در ادامه آنچه در چرخه آموزش ما قرار خواهد گرفت چیزی جز ترجمه آثار و مکتوبات سایر کشورها نخواهد بود.

به نظر می رسد گرنت ها (به عنوان یک ابزار حکمرانی که عالمان این حوزه از آن به هویچ[۱۰] یاد می کنند) در بستر دانشگاه های آموزشی چندان مثمر ثمر واقع نشود. گرنت ها ابزاری برای جهت دهی پژوهش در یک محیط رقابتی هستند. اختصاص بودجه در قالب گرنت متاخر(یا حداقل هم زمان) از شکل گیری دانشگاه های پژوهشی است. محیطی که این ابزارها در آن استفاده می شوند بسیار دور از محیط کنونی آموزش عالی ماست. لذا به نظر می رسد پیش از و یا حداقل به همراه افزایش اعتبارات و استفاده از ابزارهای حکمرانی باید بستر و زمین مناسب را نیز تدارک دید.

بنابراین در شرایط کنونی که شرایط برای انجام پژوهش توسط اعضا هیئت علمی چندان مهیا نیست افزایش اعتبار و بودجه پژوهش نه تنها مشکلی را حل نخواهد کرد بلکه ممکن است مشکلات عدیده ای را نیز به وجود آورد. لذا به نظر می رسد آنچه باید در دستور کار قرار گیرد تعیین نقطه شروع برای تغییر ماهیت تحصیلات تکمیلی است. اینکه نقطه آغاز برای این تغییر ماهیت کجاست خود بحث مستوفایی را می طلبد.

 


[۱] تفکیکی جدی بین علوم طبیعی و علوم انسانی و اجتماعی در این جا بسیار لازم به نظر می رسد. غالبا انجام پژوهش های در حوزه فیزیک و شیمی بسیار هزینه بر تر از پروژه های پژوهشی در حوزه اقتصاد، جامعه شناسی و روان شناسی است. علت اصلی تفاوت نیز تجهیزات آزمایشگاهی بسیار گران قیمت پژوهش های علوم طبیعی است. در حالی که در علوم اجتماعی برای انجام یک پژوهش جدی وجود چند دستیار پژوهشی، چند دستگاه لب تاپ و یک پایگاه داده کافی به نظر می رسد. در واقع در حوزه علوم اجتماعی بیشترین هزینه را دستمزد پژوهشگران(البته در مواردی ایجاد پایگاه داده) تشکیل می دهد.

[۲] نگارنده این سطور ملتفت است که ما پژوهشگاه ها، پژوهشکده ها، موسسات و سازمان ها، مراکز  و مجتمع های پژوهشی بسیاری داریم که در عرصه پژوهش و فناوری فعال هستند و دستاوردهای چشم گیر کشور طی این چندسال حاصل تلاش همین مراکز است. لکین بحث ما متمرکز بر دانشگاه ها است و نه مجموعه های وابسته به دانشگاه ها. ما فرآیند ها و روال های درون دانشگاه را بررسی می کنیم. منظور ما دانشکده ها و گروه های علمی درون دانشگاه هستند.

[۳] داستان شکل گیری دانشگاه تهران در خاطرات دکتر حسابی قابل تامل است.

[۴] به نظر می رسد وجود این مشکلات نیز طبیعی باشد. زمانی که شما مسئولیتی را در یک سازمان می پذیرید بیشتر با یک ساختمان ساخته شده مواجهید تا با یک زمین بایر برای ساختن یک ساختمان جدید. لذا تغییراتی که صورت می پذیرد جزئی- تدریجی هستند. اگرچه امکان تغییرات گسترده نیز وجود دارد. اما این فقط یک امکان است که همیشه محقق نمی شود. لذا تصمیمات جدید در یک محیط و بستر از پیش شکل گرفته اتخاذ می شود و ایجاد ناهماهنگی و ناسازگاری ها نباید چندان دور از ذهن باشد.

[۵] متاسفانه فهم ناصواب و غلط از ایده های دانشگاه(نسل های دانشگاهی) این توهم را ایجاد کرده است که گویی دانشگاه های کشور باید از نسلی به نسل دیگر منتقل شوند. البته کسانی که اقل فهم از نسل های دانشگاهی را ندارد در پی جمع کردن بین همه این نسل ها هستند. گاهی دانشگاهشان، با تاسیس مراکز نواوری و پارک های علم وفناوری می شود دانشگاه کارآفرین و گاهی نیز با تاسیس واحد های پژوهشی همچون گروه علمی، پژوهشگاه، پژوهشکده و … ادعای پوشیدن ردای دانشگاه پژوهشی را دارند.

[۶] دانشگاه پژوهشی ریشه در ایده دانشگاه همبولتی دارد. در این یادداشت سعی کرده ایم تا به مباحث فلسفی دانشگاه نپردازیم. لذا از توضیح بیشتر خودداری کرده ایم و به اختصار از این موضوع گذر می کنیم.

[۷] این موضع به معنای نفی تاثیر ساختار بر عامل نیست. ما نیز نقطه شروع را از ساختارهای آغاز کرده ایم تا عوامل. گرچه این تقدم و تاخر نیز چندان صحیح نیست.

[۸] البته دانشگاه هایی که شکل دانشگاه کارآفرین را به خود گرفته اند نیز وجود دارند. لذا مدعی آموزشی بودن تمامی دانشگاه ها سطح کشور نیستیم.

[۹] research training

[۱۰] carrot