اثربخشی مداخلات درمانی بسیار متأثر از که یک الگوی ارائه‌ی خدمات سلامت مناسب می‌باشد که در ضمن ارتباط پزشک و بیمار شکل می‌گیرد؛ اما تمام علت را در اقدامات نباید جستجو کرد بلکه روح حاکم بر رابطه پزشک و بیمار نیز اثر قابل‌توجهی بر کیفیت ارائه‌ی خدمات سلامت دارد.
نظام‌های سلامت در سراسر دنیا، نقشی حیاتی در رشد و سلامت افراد، خانواده‌ها و جوامع دارند و ضمن ارائه‌ی خدمات خوب (Goodness) و عادلانه (Fairness) همواره به دنبال ارتقاء سطح سلامت یک جامعه هستند. از مهم‌ترین کارکردهای این کلان نظام، کارکرد ارائه‌ی خدمت است. ارائه‌ی خدمت در نظام سلامت، محلی است که افرادی به عنوان ارائه‌کننده خدمت با دریافت‌کنندگان خدمات سلامت ارتباط پیدا می‌کنند. پزشک و بیمار به عنوان مهم‌ترین طرفین این رابطه شناخته می‌شوند. آن‌چه در این میان اهمیت پیدا می‌کند، کیفیت این رابطه است که حتی از نظر بالینی، تأثیر به سزایی در موفقیت و اثربخشی مداخله‌های درمانی دارد (چاندرا و وارد، ۲۰۱۸).
بخشی از کیفیت این رابطه وابسته به مراحلی است که پزشک جهت فهم درد و رنج بیمار و سپس تجویز و درمان او طی می‌کند. به طور عمومی این مراحل عبارتند از: شکل‌گیری ارتباط اولیه، تشخیص اولیه، تجویز، بیان منافع و عوارض تجویز و ارتباط پس از درمان و خاتمه‌ی رابطه (صفاری و آزادی، ۱۳۹۸). بدیهی است اثربخشی مداخلات درمانی بسیار متأثر از که یک الگوی ارائه‌ی خدمات سلامت مناسب می‌باشد که در ضمن ارتباط پزشک و بیمار شکل می‌گیرد؛ اما تمام علت را در اقدامات نباید جستجو کرد بلکه روح حاکم بر رابطه پزشک و بیمار نیز اثر قابل‌توجهی بر کیفیت ارائه‌ی خدمات سلامت دارد.
نهادهای مختلف ملی و بین‌المللی در این زمینه و به‌طور کلان‌تر در زمینه اخلاق پزشکی، منشورها و قوانینی را منتشر کرده‌اند (فرهود، ۱۳۹۱). کمیته بین‌المللی اخلاق زیستی (IBC) ، برنامه آموزش اخلاق (EEP)، دید‌بان جهانی اخلاق (GEO)، واحد اخلاق سلامت جهانی سازمان بهداشت جهانی و گروه علمی فلسفه، اخلاق و علوم زیستی فرهنگستان علوم پزشکی ایران از این جمله‌اند. مکتب زیربنایی هر کدام از این سازمان‌ها تأثیر بسزایی در اصول و قواعدی دارد که تجویز می‌کنند.
دین اسلام به عنوان کامل‌ترین دین برای هدایت و سعادت بشر، ضمن تأکید بر جایگاه و اهمیت پزشکی، آموزه‌هایی را در خصوص صفات پزشکان و نحوه ارتباط آنان با بیماران در بردارد که بحث بسیار مفصلی می‌طلبد. اما در بررسی اولیه اخبار و روایات -به عنوان یکی از منابع چهارگانه معرفت- مشخص شد که یکی از مهم‌ترین عناصر در رابطه مطلوب پزشک و بیمار، «رفق» است. در روایات متعددی «رفق» و مشتقات آن، به عنوان یک صفت ممدوح برای پزشک یا فعالیت‌های پزشک بکار رفته و به آن امر شده است، به عنوان مثال «کُنْ کَالطَّبِیبِ الرَّفِیقِ» (مجلسی، ۱۴۰۳ ق. ج ۲: ۵۳). همچنین طریحی (۱۰۸۵ ق) -از مفسران قرآن کریم و علمای شیعه- نقش طبیب را، رفاقت با بیمار تلقی کرده است. لذا با توجه به اهمیت «رفق» در رابطه پزشک و بیمار، لازم است تا معنا و مصادیق عملی آن در این رابطه به صورت مبسوط بررسی شود. در ادامه، تقریرات حضرت امام خمینی (ره) در مورد این کلید واژه در کتاب «جنود عقل و جهل» بررسی خواهد شد تا جوهره ارائه‌ی خدمات سلامت از منظر ایشان استخراج شود.
حضرت امام خمینی رضوان الله تعالی علیه در کتاب جنود عقل و جهل، رفق -به معنی نرمی نمودن با کسی و مدارا- را از جنود عقل و خُرق -مقابل رفق به معنی درشتی و مدارا نکردن- را از جنود جهل دانسته‌اند و در فصلی جداگانه به شرح روایاتی در این زمینه پرداخته‌اند. در نوشتار حاضر سه مورد از تقریرات ایشان را مرور کرده و دلالت‌های آن در نظام ارائه خدمات سلامت را بیان می‌کنیم.
– تبیین کار هادیان امم و مقایسه‌ی کار آنها با انبیاء: بزرگ‌ترین زحمت و سخت‌ترین رنج و تعب هادیان راه حق، معاشرت با جاهلان و دعوت بی‌خردان بوده و هست. از این جهت این‌ها باید متصف به بزرگ‌ترین اخلاق حسنه باشند و باید قوه‌ی رفق و مدارا و حسن عشرت، در آنها طوری باشد که با تمام جهالتِ جاهلان و بی‌خردان، مقاومت کنند. زودرنجی و کدورت و امراض عصبی، به کلی با این شغل شریف، منافی است (خمینی، ۱۳۷۷: ۳۱۶). با دقت در این گفتار امام خمینی (ره) و مقایسه‌ی کار پیامبران راه حق و طبیبان به این نکته پی می‌بریم که مخاطبان هر دو دسته، نوعی جهل نسبت به موضوع خاص خود دارند. مخاطب پیامبران، نسبت به راه حق جهل داشتند و خواستار هدایت هستند و مخاطب طبیبان نسبت به مرض و درمان اطلاعاتی ندارند و البته مشتاق بهبودی هستند. در نتیجه زودرنجی و کدورت با شغل طبابت نیز منافی است.
– تصرف در قلوب به وسیله‌ی رفق: آن طور که با رفق و مدارا ممکن است انسان در قلوب مردم تصرف کند و آنها را خاضع کند، ممکن نیست با شدت و عنف، موفق به امری از امور شود. فرضاً با شدت و سلطه، کسی از انسان اطاعت کند؛ چون قلب او همراه نشود، از خیانت وی، انسان مأمون نخواهد شد و فتح قلوب از فتح ممالک بالاتر است (خمینی، ۱۳۷۷: ۳۱۵). از این سخن می‌توان نتیجه گرفت که بیمار زمانی به بهترین شکل به تجویز طبیب عمل می‌کند که طبیب در دل بیمار جای گیرد و بنا به سخن امام تصرف در قلوب، با رفق ممکن خواهد بود.
– همراهی رفق و خرق در برخی موارد: اگر وقتی شد که رفق و مدارا، اسباب خُرق و زحمت شود، باید مدارا را کنار گذاشت و خرق کرد که آن، عین مدارا است. مثلا اگر بریدن دست معیوب را که باید برید، با مدارا و ملایمت بریدن، زحمت فراهم کند و اسباب خرق شود، باید با عنف و عجله و شدت، کار را انجام داد که این خُرق، عین رفق و مدارا است (خمینی، ۱۳۷۷: ۳۱۴). همان‌طور که امام رضوان الله تعالی علیه مثال زدند، در امور مربوط به طب و پزشکی، ممکن است گاهی رفق و مدارا، موجب زحمت شود، لذا در این موارد باید کنار گذاشته شود.
با توجه به تقریرات حضرت امام خمینی (ره) در مورد واژه‌ی «رفق» و بررسی دلالت‌های آن در رابطه پزشک و بیمار، می‌توان مدعی شد اساس رابطه‌ی پزشک و بیمار باید بر مبنای «رفق» بنا شود و روح حاکم بر این رابطه، باید یک ارتباط مرافقانه باشد. بنابراین از تعمق در آثار اندیشمندان اسلامی از جمله حضرت امام خمینی (ره) -ضمن بررسی قواعد و پروتکل‌های جهانی در این زمینه- می‌توان الگوی مبنایی و روح حاکم بر ارائه خدمات سلامت را استخراج و آن را در تمامی شئون نظام سلامت جاری و ساری کرد. در یک دید کلان‌تر، در صورتی که تمامی کارکردهای نظام سلامت (ارائه خدمت، تأمین مالی، تولید منابع و تولیت)، «رفق» را اساس کار خود قرار دهند، مانع از بروز بسیاری از مفاسد ساختاریافته و غیرساختاریافته در نظام سلامت خواهد شد.
به عنوان مثال اگر نگاه پزشک به بیمار، بر اساس «رفق» باشد، هیچ‌گاه شاهد بروز موضوعاتی مانند زیرمیزی، تقاضای القایی و غیره نخواهیم بود. حتی در کارکرد تولیت در صورتی که اساس تصمیم‌گیری‌ها و تصمیم‌سازی‌ها همین کلیدواژه باشد، رخداد تعارض منافع به کم‌ترین حد خود خواهد رسید. بنابراین ضمن آگاهی از اثربخشی کیفیت رابطه پزشک و بیمار در فرآیند درمان، قسمتی از این کیفیت ناظر به دقت مراحل مداخلات پزشک بوده و قسم دیگر آن ناظر به جوهره و روح ارائه‌ی خدمات سلامت و رابطه پزشک-بیمار است. در بررسی اولیه به این نتیجه رسیدیم که «رفق» به عنوان راهکار عملی جهت تبیین چگونگی رابطه‌ی پزشک و بیمار قابل بررسی است. کما اینکه از تقریرات حضرت امام خمینی (ره) در زمینه‌ی چیستی رفق، دلالت‌هایی در ارائه خدمات سلامت یافت شد.
جهت مطالعه‌ی بیشتر به الگوی ارائه خدمت در حوزه سلامت با مرکزیت «رفق» به عنوان محور رابطه‌ی پزشک و بیمار، در کتاب جغرافیای مشترک؛ سلامت و علوم انسانی مراجعه شود. برای دریافت کتاب اینجا کلیک کنید.
