یادداشت شفاهی از دکتر سید مجتبی امامی- استاد هادی حلقه حکمرانی علوم اجتماعی

نقطه آغاز در مفهوم «حکمرانی علوم اجتماعی»

برای تبییق دقیق حکمرانی علوم اجتماعی باید از منظر حکمرانی وارد شویم. در بحث از حکمرانی هم ترجیح این است که به جای آغاز بحث از حاکم و حکمران، از عناصر تحت امر حکومت شروع کنیم. هر فعلی که از ما سر می زند، در حقیقت در حال تبعیت از یک امری هستیم و این موضوع مورد مطالعه بسیاری از پژوهشگران در سرتاسر دنیا قرار گرفته است. تبعیت از پدر و مادر، آبا و اجداد، رئیس اداره و … خیلی ملموس و مرسوم بوده و سالیان درازی مورد توجه قرار گرفته است ولی با یک نگاه دقیق تر و عمیق تر به افعال انسانی متوجه می شویم که افعال بسیار متعدد دیگری نیز وجود دارد که انسان در آن ها تحت تبعیت یک موجود، یک ویژگی یا یک اتفاقی عمل می کند ولی به آن تبعیت خودآگاه نیست. لذا هیچ فعلی از انسان نیست که تحت حاکمیت و ولایت یک موجود بیرونی اتفاق نیافتد.

فعل عالمان و پژوهشگران نیز مثل افعال سایر انسان ها تحت ولایت و حاکمیت یک موجود بیرونی قرار دارد. این برداشت صحیح نیست که احساس کنیم چون فرد عالم است، فعل او تحت ولایت دیگری قرار نخواهد گرفت. از سویی دیگر می دانیم که فعل عالمان هدایتگر جامعه است و چشم جامعه در اکثر مواقع به فعل عالمان دوخته شده است بنابراین بررسی فعل عالمان و فهم اینکه این فعل تحت ولایت چه کسی و چه چیزی قرار گرفته است بسیار مهم است.

وقتی با این مسئله به ادبیات مغرب زمین مراجعه می کنیم، می بینیم که چه زیبا و جالب این دغدغه را پیگیری کرده اند، روابط ولایی موجود در فعل عالمان را شناسایی کرده و عمیقاً مطالعه کردند و متاسفانه عمیقاً مورد بهره برداری قرار داده اند تا از این طریق عالی ترین سطح آزادی هر اجتماعی را زیرِ سلطه و یوغ خودشان ببرند. این امر در حوزه ی کلیه ی علوم و پژوهش ها ساری و جاری است. این موضوع در سال های اخیر با یک سر و صدای نسبتاً زیادی در حوزه ی سیاست گذاری و حکمرانی علم مطرح شده است. البته متأسفانه این حوزه هم بیشتر به مقوله سیاستگذاری فناوری پرداخته است و نسبت به علم کم توجهی کرده است.

چرایی «حکمرانی علوم اجتماعی»

اگرچه ظرفیت های خوبی در زمینه سیاستگذاری علم و فناوری در کشور شکل گرفته است ولی متأسفانه بسیاری از عزیزان از آن غفلت کرده اند و وقتی به ادبیات آنها مراجعه می کنید موارد ناچیزی از حوزه علوم اجتماعی  پیدا می کنید. عمده مباحث ایشان بازاری کردن علم است که همان را هم با همان سبک و سیاق شدیدا در حوزه علوم اجتماعی وارد می کنند و اشاعه می دهند. بنابراین یک حوزه بسیار مهمی به نام سیاستگذاری و حکمرانی علوم اجتماعی بی صاحب و رها مانده است.

از سویی دیگر وقتی دغدغه های ولیّ جامعه اسلامی را مرور می کنیم، می بینیم یکی از مهم ترین مباحث و دغدغه ها و مطالبات ایشان تحول در علوم اجتماعی کشور است. مصائب حوزه تحول در علوم اجتماعی کشور بسیار است. فهم های غلط تحوّل بالا به پایین، صرفا علمی انگاشتن این تحول و عدم توجه به مدیریت فضای محیطی، عدم توجه به ساختارها و فرآیندها و رویه های اداری تعدادی از این مصائب هستند. اگر بخواهیم جمع بندی کنیم باید بگوییم که دستگاه های متصدی حوزه تحول علوم انسانی و اجتماعی اگر این علوم را مصیبت زده نکرده باشند، گُلی هم به سر آن نزده اند. البته می توانیم بحث های مفصّلی در این زمینه انجام دهیم و با ارائه شواهد بی شمار، این خطر بزرگ را بیش از پیش به گوش مسئولان امر برسانیم.

بنابراین از یک طرف یکی از حوزه های اصلی مطالبات ولی جامعه رها شده است و از طرف دیگر به لحاظ حوزه های علمی یکی از مهم ترین و البته پیچیده ترین حوزه های سیاستگذاری و حکمرانی در کشور بی صاحب مانده است. علاوه بر این دو دلیل، دلیل سوم که بسیار مهم است، جایگاه دانشگاه امام صادق ^{علیه السلام}

به عنوان یکی از مجامع احیاگر علوم انسانی و اجتماعی پس از انقلاب است که به نوبه خود یکی از سردمداران اصلی تحول در علوم اجتماعی شمرده می شود. بنابراین این مسئله باید مورد توجه پژوهشگران قرار بگیرد. البته منظورمان این نیست که در این سیل مسائل و مشکلات، این مسئله اولویت اول همه پژوهشگران باشد و همه باید هر مسئله ای اعم از اقتصاد، حوزه دفاعی، سیاست خارجی و فضای مجازی و افکار عمومی و تعلیم و تربیت و… را رهاکنند و به این مسئله بپردازند، بلکه صحبت ما روی واژه کفایی است. یعنی  یک عده ای حتما باید باشند که این مسئله را پیگیری کنند و در این سنگر عمل کنند. علتِ اصلی پیگیریِ این دغدغه  در مرکز رشد نیز حضور معدودی در این سنگر بسیار بسیار مهمِ جامعه ی اسلامی و ایران بزرگ ما است.

چیستی «حکمرانی علوم اجتماعی»

موضوع «حکمرانی علوم اجتماعی»، فعل عالمان و دانش پژوهان و پژوهشگران حوزه ی علوم اجتماعی است. شیء مورد مطالعه ما این است که چه کسانی با چه ابزارهایی و بر اساس چه مکانیسم هایی افعال این عالمان، پژوهشگران و دانش پژوهان را در عرصه علم تحت ولایت خودشان در آورده و درمی آورند. به عبارت دیگر و به معنای اعم کلمه، مسئله ما هدایت عالمان و پژوهشگران در حوزه علوم اجتماعی است. البته فقط هدایت نیست بلکه ما در مباحث حکمرانی، مفهوم ولایت را به کار می بریم و این مفهوم طیفی از اِعمال حاکمیت و دستورات و فرامین مستقیم تا حکمرانی و اجبار نرم را شامل می شود. ابزارهای بسیار متنوعی برای این ولایت وجود دارد که گاهی آگاهانه است و متأسفانه در بسیاری از موارد افعال عالمان را به طور ناآگاهانه به سمت و سوی خاصی سوق می دهند.

همان طور که در چرایی حکمرانی علوم اجتماعی اشاره شد، این موضوع رتبه بالایی دارد ولی این رتبه بالا به معنای توقف بر آن نیست. این موضوع را قدری روشن تر بیان می کنم. امروزه ما با مسائل فراوان  اقتصادی در کشور مواجهه هستیم. ظرفیت فکری اقتصادی کشور ما هم همینی است که می بینیم. این که چقدر غربی است، چقدر دقیق و عالمانه است، چقدر دیدگاه های اسلامی را در توانسته در خودش متبلور کند، این که چقدر توانسته همراه انقلاب و آرمان های آن باشد قابل مشاهده است.  واقعیت همین است. البته تلاش ها و زحمات و خون دل های بسیاری بر سر همین هم خورده شده است. حال باید عالمان، کارشناسان و دانش پژوهان در حوزه اقتصاد با این مسائل درگیر بشوند و در پی حل مسائل اقتصاد کشور بروند. حال شما این وضعیت را در حوزه ها و مسائل دیگر نیز ضرب کنید.  باید عالمان و پژوهشگرانی پای مسائل اداری کشور بیایند، باید عالمانی پای مسائل تربیتی کشور باشند، باید عالمانی پای مسائل فضای مجازی کشور بیایند، پای مسائل سیاسی کشور، مسائل فرهنگی کشور و … بیایند. حال یک حوزه-رشته ای هم هست که موضوع مطالعه اش این است که چه کنیم عالمان نسل بعدی بهتری داشته باشند؟ چه کنیم که پژوهش ها بهتر بشود؟ چه بکنیم که  وضعیت عالمان بهبود پیدا کند؟، از طریق بهبود و کارآمدی وضعیت پژوهش و پژوهشگران و دانش پژوهان قاعدتا زندگی ما، اقتصاد ما، فرهنگ ما و آموزش ما نیز بهبود پیدا خواهند کرد. جایگاه حکمرانی علوم اجتماعی از اینجا مشخص می شود. اگر بتوانیم حکمرانی مطلوبی در عرصه علوم اجتماعی داشته باشیم با یک ضریب بالایی خواهیم توانست وضعیت جامعه را بهبود دهیم. البته همه ی این ها باید به فضل الهی باشد و کار را هم خطیر می کند. باید بتوانیم عالمانه این مسیر را طی کنیم و از بلیّه هایی که فعالان و دلسوزان حوزه تحول علوم انسانی و اسلامی سازی علوم و … مبتلا شده اند آگاه باشیم.

تقابل جبهه حق و باطل در «حکمرانی علوم اجتماعی»

حکمرانی علوم اجتماعی مسلماً در یک جنگ و در یک عرصه  نبرد قابل طرح است. اگر فضا را قدری  باز کنیم و مسائل را واقع بینانه مورد کنکاش قرار دهیم، روشن است که درجه تسلط و تحت سلطه بودنِ دانش، پژوهش و اندیشه ی ما در حوزه ی علوم اجتماعی ذیل غرب قابل توجه است. اولا وقتی رصد می کنیم، متوجه می شویم که این تحت سلطه بودن بسیار قابل توجه است، ثانیاً علم و آگاهی به این تحت سلطه بودن بسیار کم است، یعنی گاهی اوقات آن کسانی که فکر می کنند با مثلاً غربی سازی معرفت مقابله می کنند یا دست به برخی افعال به ظاهر اسلامی می زنند (که در کشور ما کم نیست و یک جایی دیگر باید به طور مفصل بررسی شود) خودشان به طور گسترده افعالی را انجام می دهند که مجموعه تحت مسئولیت شان و جریان علم و دانش و پژوهش کشور را در حوزه ی علوم اجتماعی شدیداً تحت ولایت غرب می برند.

این ها نشان می دهد که ما در زمینه تقابل جبهه حق و باطل در حکمرانی علوم اجتماعی، بسیار بسیار غافل هستیم. این موضوع بسیار پنهان است و به این آسانی نمی توان آن را نشان داد. اگر برخی از پژوهش ها که بسیار عیان به این موضوع پرداخته اند نبودند، شاید ما هم جرات نمی کردیم اینقدر ساده بگوییم که سلطه روشن است. البته این ها هیچ کدام مبنای ناامیدی و سکون نیست بلکه نشانه ای از خطیر بودنِ این عرصه ی نبرد است. باید فکر کنیم که چگونه با این صحنه مواجه بشویم، چگونه باید غفلت را زدود، چگونه می شود تک های شدید دشمن را در این زمینه به عبارتی شناخت و پاتک آن را طراحی کرد، چگونه می شود به طور فعالانه در این زمین حرکت کرد. این ها سوالات بسیار بسیار مهمی هستند و آسان هم نیستند. به عنوان مثال خیلی ها جنگ در عرصه اقتصادی را نمی بینند و فهم جنگ اقتصادی ندارند و فکر می کنند جنگ فقط عینی است و در امثال دفاع مقدس خلاصه می شود. کسانی که جنگ اقتصادی را درک نمی کنند، به مراتب جنگ در این حوزه را اصلا و ابدا درک نخواهند کرد، تیرهای این جنگ را نمی بینند، شمشیرهای این جنگ نامرئی است. شاید بهتر است بگوییم اصلا تیر و شمشیری در کار نیست. بسی اوقات در این عرصه تبعیت کننده التماس می کند که تبعیت کند. التماس و التجاء می کنند که اجازه بدهید بنده در همان مسیری که اوامر جنابعالی است حرکت کنم. این فضا بسیار پیچیده و سنگین است. اگر بتوانیم این نقطه جنگ و تقابل را نشان دهیم بسیار بسیار مثمر ثمر خواهد بود و به فضل خدا اتفاقات بزرگی خواهد افتاد.

اولین کار بعد از شناخت حوزه نبرد، شناسایی همراهان است. همراهان با هر درجه ای از یک درصد تا صد در صد قابل شناسایی هستند. کسی که وارد جبهه جنگ می شود اولین اشتباه او این است که فکر کند به تنهایی می تواند در این نبرد کاری به پیش ببرد. باید با سنگرهای هم جبهه خودش ارتباط بگیرد. البته این اتفاق باید گام به گام بیفتد و از روی علم و بینش درست از فعالان این عرصه باشد. این عرصه جای شعار نیست و باید همراهان را به خوبی شناسایی کرد.

در نهایت باید متذکر شد که عرصه و زمین حکمرانی علوم اجتماعی  عرصه کشوری نیست بلکه اگر به درستی شناسایی و طراحی شود می تواند حرکت های جهانی در عالمان و پژوهشگران ایجاد کند. از این طریق می توان آرمان های انقلاب اسلامی را لایه های زیرین عالمان جهان اشاعه داد.