انتخابات در جمهوری اسلامی ایران، فقط یک ابزار نمادین و کلیشه‌ای که جمهوریت را نمایندگی کند، نیست. انتخابات حتی به عنوان یک ابزار مشارکت صرف تلقی نمی‌گردد. اصل در انتخابات در ایران پس از انقلاب، کشف و ظهور خواست مردم است. در واقع، تحقق اراده مردم، همچنان در صندوق‌های انتخابات به ظهور می‌رسد. اینکه فرایند انتخابات چقدر مؤثر و کارآمد است، نیازمند مداقه جدی است، اما اینکه مراد مؤسسین خاصه امامین انقلاب اسلامی از انتخابات در زنجیره حکمرانی، پذیرش قدرت رأی مردم است، تردیدی نیست.

راهی که آمده‌ایم…

در چهل و دو سال اخیر، نزدیک به چهل انتخابات در ایران بعد از انقلاب برگزار شده است که نتایج به دست آمده و تنوع انتخاب‌شدگان، خود دلالت بر فرآیند انتخاب آزاد مردم معطوف به قوانین و رویه‌های تعریف شده است. فلذا، انتخابات فرآیندی پذیرفته‌شده در تعیین نظم، چینش و استقرار زنجیره فرمان در نظام جمهوری اسلامی بشمار می‌رود.

با این حساب، باید دید انتخابات به عنوان یک مکانیسم مشارکت‌طلبانه که حکومت را مردمی و برخاسته از اراده ایشان می‌داند و می‌شناسد، چقدر کارا و مؤثر بوده است. به عبارت دیگر باید دید روایی انتخابات به عنوان یک روش برای فراگیری آراء و نظرات مردم جهت انتخاب تصمیم‌گیرندگان و حکومت‌کنندگان چه میزان است؟ به طور معمول دو روش برای ارزشیابی این مکانیسم وجود دارد: در روش اول، نگاه به نتایج امر و اینکه چقدر خروجی انتخابات در پیشبرد آرمان‌ها و اهداف مصرح که انقلاب برای آن، تحقق یافته مؤثر بوده، مورد توجه است. یعنی، باید دید انتخاب‌شوندگان به چه میزان اهداف متنوع و چندوجهی انقلاب را پیش برده‌اند. در روش دوم، جزء به جزء فعالیت‌ها در فرآیند شکل‌گیری تا نتیجه‌بخشی سازوکار انتخابات، بررسی و ارزیابی می‌گردد. بدیهی است چون فرآیند انتخابات در انواع آن شامل ریاست جمهوری، مجلس شورای اسلامی، مجلس خبرگان، شورای شهر، قانون اساسی و تعیین حکومت متفاوت است، این بررسی در هر نوع انتخاباتی منحصربه‌فرد است.

۴ گلوگاه انتخاباتی

با توجه به اینکه در آستانه سیزدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری در خردادماه ۱۴۰۰ قرار داریم، با استفاده از روش دوم، فرایند انتخابات ریاست‌جمهوری را می‌توان در چهار گلوگاه بررسی نمود، به طوری که اگر در هر کدام کار به درستی و صواب انجام پذیرد و به کانال بعدی رود، میزان خطا برای کارآمدی فرایند انتخابات به حداقل ممکن می‌رسد. این چهار مرحله به شرح ذیل است:

۱- کاندیدای درست

۲- غربال و گزینش درست

۳- اعلان و تبلیغ درست

۴- انتخاب درست

دیروز رهبر معظم انقلاب در دیدار ویدئویی با مردم تبریز، بر اینکه فرایند انتخابات به انتخاب درست منتهی شود، تأکید کردند. از این جهت چون انتخاب درست در مرحله نهایی فرایند انتخابات قرار داد لذا باید سه مرحله دیگر با کمترین اشکال عملیاتی شود.

در مرحله اول، افرادی که شایستگی انتخاب شدن دارند، به صحنه می‌آیند. در این مرحله باید تلاش‌ها به سمتی رود که از کاندیدا شدن افرادی که نسبت محکم و متینی با سابقه مدیریتی و کفایت تجربه حکومت‌داری ندارند، کاندیدا نشوند. مجلس و شورای نگهبان مهم‌ترین ارکان اتقان این مرحله هستند تا اولی با قاعده‌گذاری صحیح (خاصه نسبت به سیاست‌های ابلاغی رهبر انقلاب در موضوع انتخابات) و دومی با تفسیر درست از قانون اساسی از تبدیل‌شدن انتخابات به بازار مکاره و حضور فاقد صلاحیت‌ها آن هم در وضعیتی که هیچ نسبت معقولی با این پست حساس ندارند، جلوگیری شود.

در مرحله دوم، مراجع احراز صلاحیت، به بررسی صلاحیت و گزینش نهایی کاندیداها می‌پردازند. در اینجا نیز شورای نگهبان بایستی با اجماع یا شبه اجماع و سخت‌گیری زیاد افراد واجد صلاحیت را احراز نمایند. اینجا به هیچ وجه جای مسامحه نیست و هرگونه آسان‌گیری سبب می‌شود تا دود آن سال‌های سال، جسم و روح انقلاب را آزار می‌دهد و خسارت‌آفرین شود.

در مرحله سوم، سازوکار اطلاع‌رسانی و تبلیغ به جریان می‌افتد و کاندیداها، خود و برنامه‌های خود را به انتخاب‌کنندگان معرفی می‌کنند. در این مرحله وزارت کشور و ستاد انتخابات کشور و هیئت نظارت، نقش اساسی دارند. اینکه هر کس هر طور خواست برای رای‌آوری اقدام نماید‌، نه اخلاقی است و نه مدنی. هم به اخلاق اجتماعی ضربه می‌زند و هم دموکراسی را مخدوش می‌کند. فرصت محدود تبلیغات خود آفتی سنگین و بعضاً نوعی تبعیض بین نامزدها ایجاد می‌کند. تا این قاعده، اصلاح شود باید در همان فرصت ۲۰ روزه اجازه نداد هر کس با هر ابزار دلبخواهی کار خود را پیش ببرد و انقلاب را مخدوش سازد. سکوت قانون و نگرانی از دخالت در جریان انتخابات، سبب شده تا نهادهای نظارتی با احتیاط مأموریت خود را انجام دهند و برخی نامزدها از این موقعیت سوءاستفاده نمایند.

در مرحله آخر مردم، انتخاب خود را انجام می‌دهند. هر چقدر سه مرحله اول کم‌نقص باشد، انتخاب مردم دقیق‌تر و مؤثرتر خواهد بود و هر چقدر میزان خطاها در هر مرحله بالا رود، امکان انتخاب نادرست توسط مردم و در نتیجه ناامیدی از انتخابات، از مکانیسم و در طول زمان از نظام بیشتر و فراگیرتر می‌شود. در اولین مرحله چه کنیم؟ اینکه هم بلوغ جامعه را نسبت به حضور کاندیداهای صلاحیت‌دار بالا ببریم تا هر کسی جرأت و جسارت حضور پیدا نکند (که الآن اصلاً این‌گونه نیست) و هم سازوکارها و قواعد را طوری سامان دهیم که حضور اولیه و بعضاً هزینه‌زای کاندیداهای نادرست به حداقل خود برسد. این از اهم ضروریات است. به گواه دوره‌های مختلف انتخابات، از این جنس کاندیداها معتنابه دیده می‌شوند و لازم است هم رویه‌های قانونی و هم بلوغ اجتماعی این خطا را حداقل سازد. در همین ایام شاهدیم افراد محترم اما با سابقه‌های مدیریتی محدود و ناقص، خود را منجی دانسته و می‌خواهند سکان‌دار شوند حال آنکه حتی یک روز هم سابقه کار اجرایی در سطح کلان نداشته‌اند. بدانیم در این دور کار بسیار سخت‌تر از دوره‌های قبل است و هر کارناآزموده‌ای را نمی‌توان برای این پست حساس در معرض آرای مردم قرار داد. انتخابات ریاست‌جمهوری جای آزمون نیست جای استفاده از محصول عمری تجربه و تدبیر مدیریتی است.

منتشر شده در شماره ۲۲۷۰۰ روزنامه کیهان