سال ۱۳۹۹ سالی خاص برای کشور و جهان در حوزه­‌های مختلف بود. مهم‌ترین اتفاقی که این وضع خاص را رقم‌زده بود و تفاوتی با قبل و بعد خودش دارد، شیوع کرونا است که جهان را به سمت تحولاتی گوناگون کشاند؛ برخی ناخواسته و برخی خواسته. تفاوت خواسته و ناخواسته هم در این بود که استفاده از شرایط بحران را چه کسی بلد باشد و آن را به فرصتی برای تحول‌آفرینی مبدّل نماید.

آموزش‌وپرورش هم ازجمله حوزه­‌هایی بود که تغییر و تحولاتی جدی را به خود دید. شاید اهمیت شعار «عدم توقف آموزش»[۱] یا «هیچ کودکی از تحصیل بازنماید»[۲] را تا این حد درک نکرده بودیم، اما امروز در سراسر جهان، بحران کرونا اهمیت این شعارها را دوباره پیش چشم قرار داد و نشان داد چگونه ایده نهاد مدرسه جدید به دغدغه مشترک عموم ملت­‌ها و دولت‌­های جهان تبدیل گشته است.

اگر قرار باشد نگاهی واقعی به مسائل آموزش‌­و­پرورش در یک سال داشته باشیم، بیش از هر چیز باید به مدرسه نگاه کنیم؛ اما متأسفانه قاعده نزد مسئولین و سیاست‌­گذاران این‌گونه شده که توجه به ستاد آموزش­‌وپرورش و بودجه و اعداد و ارقام و … آنان را از توجه به واقعیت امر آموزش و تربیت و آنچه به‌واقع برای دانش‌­آموزان و معلمان رقم خورده و تفاوت و شباهتش با سال­‌های گذشته بازمی‌دارد. مدرسه همان‌جایی است که ذیل چارت سازمانی آموزش‌وپرورش نادیده گرفته می­‌شود؛ و البته مدارس همان‌جایی هستند که اتفاقات جدی دوره کرونا هم در آنجا رقم خورد. هرچند تمام کارها از راه‌اندازی شاد و اجرای سند تحول و تغییر و تحولات دانشگاه فرهنگیان و سازمان پژوهش به خاطر همین مدرسه رقم می‌­خورد، اما اگر در مسئله­‌ای مثل شاد، مدارس روستایی و ۳ میلیون دانش‌­آموز اصلاً امکان استفاده از آن را نداشته باشند و در مدارس خوب شهری از اپلیکشین­‌های پولی جایگزین استفاده کنند و مدارس دولتی هم در ضعف سیستمی شاد به سایر پیام‌­رسان­‌های داخلی و خارجی پناه برده باشند، چگونه می‌­توان ادعای این‌که تمام این فعالیت‌­ها برای مدرسه بوده را مورد سنجش قرار داد بدون رجوع مستقیم به مدرسه؟

چگونه است که IEA[۳] که تشکیلات آموزشی آمریکا در جنگ سرد است و بعد از پرتاب اسپوتنیک و در رقابت با شوروی تأسیس‌شده، امروز با آزمون­‌های تیمز و پرلز می‌­تواند میزان تعلق خاطر دانش‌­آموزان ما به مدرسه و دغدغه والدین در درس ریاضی و علوم و تغییر و تحولات دانش‌­آموزان ما را پس از تغییر ساختار نظام آموزشی و ۶ ساله شدن دوره ابتدائی و میزان اجرائی شدن بندهای سند تحول را در مطالعات چهار سال یک­بار خود به‌صورت نموداری نشان دهد اما آموزش‌وپرورش ما حتی از تعیین ساعت آموزشی دانش‌­آموزان نیز نا­توان است؟! جلسه بررسی نتایج آزمون تیمز ۲۰۱۹ که اواخر بهمن‌­ماه امسال برای اولین بار در این سطح در مرکز بررسی­‌های استراتژیک ریاست جمهوری تشکیل شد، نکات جالبی را به ما گوشزد نمود. ما برای تعیین ساعت آموزشی دوره ابتدایی خودمان به مدرسه و دانش‌­آموز و معلم مراجعه و آمارگیری نداریم، بلکه از ضرب ساعت موظفی معلمان در تعداد هفته­‌های آموزشی ساعت را معین و در سالنامه آموزش و پرورش منتشر می­‌کنیم و توجهی نداریم که زنگ تفریح چه می‌­شود و تعداد روزهای تعطیل سال چقدر بوده و چند نفر از معلمان موظفی خود را به طور کامل با کلاس درس پر می­‌کنند و … . اینجاست که ما با این نگاه ستادی به مدرسه و کلاس درس، خود را جزو کشورهایی با بیشترین ساعت آموزشی می­‌دانیم اما آزمون‌­های تیمز باید بیاید و به ما نشان دهد که برعکس، ما جزو کشورهایی با کمترین ساعت مدرسه‌­ای هستیم و اتفاقاً یکی از دلایل ضعف عملکرد دانش‌­آموز هم به همین مسئله باز­می­‌گردد.

آموزش‌وپرورش ما هیچ­گاه همتی بلند برای تشکیل آزمون­‌های ارزیابی ملی که مهم‌ترین داده‌­ها را برای تحلیل وضع موجود و نیازهای آتی فراهم می‌­آورد را نداشته و سند تحول نیز باید کاملاً مبتنی بر چنین داده‌­هایی تدوین می­‌گشت. این مثالی است از کمبودهای قرن گذشته که ناشی از عدم نگاه به واقعیت جریان درون مدرسه و کلاس درس می­‌شود و ما اکنون در آستانه قرنی جدید با مسائلی بسیار پیچیده‌­تر از گذشته هستیم.

ما قرن گذشته را در حوزه آموزش‌وپرورش در حالی آغاز کردیم که میسیون‌های خارجی مدارس جدید را به‌صورت غیررسمی و رسمی در ایران تثبیت کرده بودند. ابتدای قرن با رسمیت یافتن شورای عالی معارف از سوی مجلس مشروطه آغاز شد و برکات بسیاری را از آن زمان تاکنون برجای گذاشت زیرا تنها مرجع تصمیم­‌گیری بود که تعامل مستقیم با خود مدارس داشت و اساسنامه و نظام­‌نامه مدارس و برنامه نظارت و بازرسی مدارس را تنظیم می­‌کرد؛ اما این روال در کنار فعالیت میسیون‌های فرانسوی و آمریکایی در درون مدارس و سطوح اصلی برنامه‌ریزی آموزشی کشور بود. اوج ماجرای دخالت این میسیون­‌ها هم به دوره ۱۳۲۷ به بعد و استقرار نیروهای اصل ۴ ترومن برمی‌­گردد که تغییر نظام آموزشی و تدوین اولین سند تحول آن و بسیاری از فعالیت‌­های دیگر، زیر نظر این گروه یا مجموعه­‌های مرتبط با این فعالیت‌­های مستشاری صورت می­‌یافت و دیگر حتی جایی برای تصمیم‌­گیری شورای عالی فرهنگ و معارف هم باز نگذاشت؛ از آن جمله است تعریف آموزش و مدرسه فرع بر اقتصاد؛ دردی که هرروز شدت بیشتری یافته و راهی برای درمانش نیافتیم.

از آن زمان تاکنون فراز و فرودهای بسیاری داشته‌­ایم (به‌ویژه در ستاد) اما درمجموع انگار نظام موروثی مدرسه­‌ای تحولات چندانی نداشته و خیلی به روایت جلال در «مدیر مدرسه» شباهت دارد. سال‌­های اخیر، خبر از تحولاتی چند دارد که معلوم نیست سرانجامش چه باشد. البته اهمیت دارد که تکلیف خودمان را با «تغییر» یا «تحول» هم مشخص کنیم. برخی از متخصصین و کارشناسان آموزش‌وپرورش که فرق بین تغییر و تحول را می­‌فهمند، قائل به تغییر هستند نه تحول. بسیاری هم هستند که قائل به تحول‌اند اما فرق این دو را نمی­‌دانند و درمجموع صحبت­‌ها می‌­توان فهمید چیزی که در پی آن هستند همان تغییراتی است که در نظام آموزشی کشورهای به‌اصطلاح توسعه­‌یافته رقم خورده است؛ اما مسئله حائز اهمیت این است که بدانیم در آستانه تحول قرار داریم و حتی اگر خودمان هم به دنبال تغییر باشیم، برخی جریانات اساسی جهانی حرکت به سمت تحول را آغاز کرده‌­اند.

 کرونا هم در تشدید این جریان و لزوم تصمیم‌­گیری سریع‌تر اثر مستقیمی داشته است. شاید تصمیم‌­گیری کنونی را بتوان در این دو حوزه تصویر نمود:

گذر از مدارس واقعی به مدارس مجازی: البته لفظ مجازی تسامحی است وگرنه، فضای سایبر، فضای واقعیت و کنترل و هدایت­‌گری است که البته قواعد خاص خود را دارد. در فضای بین‌­المللی این‌گونه مرسوم است که مدارس معمول را «مدارس آجر و سیمانی»[۴] اطلاق می­‌کنند و مدارس اینترنتی را «مدارس مجازی»[۵]. این‌گونه مدارس که فقط بعد از کرونا گونه ترکیبی آن در این ایران راه‌­اندازی شد و هنوز هم عنوان رسمی و اساس­نامه ندارد، بیش از ۲۰ سال است که در آمریکا و اروپا به‌صورت ترکیبی یا تمام‌وقت فعال است. گزارش ۲۰۱۹ مرکز سیاست‌­گذاری آموزشی آمریکا درباره این‌گونه مدارس که چند ماه پیش از کرونا منتشر شد نشانگر ضعف شدید آن نسبت به مدارس معمولی است[۶] اما این به معنای کنار گذاشتن مدارس مجازی نیست، بلکه اصلاح و گسترش آن است، چون آینده جهان با فضای مجازی پیوند خورده است و ما هنوز در حال تجربه و شناخت و تعیین جهت این فضا هستیم. آموزش از راه دور محدود به مدارس مجازی نیست اما اگر دید نهادی به مسئله آموزش و تربیت داشته باشیم و مدرسه برایمان اهمیت داشته باشد، باید نقش این‌گونه مدارس را در تحولات آتی جدی بدانیم.

آنچه بیش از همه اهمیت آموزش از راه دور و مدارس مجازی و پلتفرم‌­های آموزشی را پیش نهاد، ائتلاف جهانی آموزش بود که یونسکو در ابتدای کرونا با شعار عدم توقف آموزش به راه انداخت و در همان بیانات اولیه مسئولین ائتلاف خبر از تحولی جدی در آموزش سراسر جهان اعلام شد. در این برنامه که با دهه اجرایی شدن سند آموزش ۲۰۳۰ هم هم‌زمان‌شده ۱۴۰ ابرشرکت چندملیتی و سازمان­‌های جهانی و شرکت‌­های به‌اصطلاح مردم­‌نهاد و ناسود بر در کنار هم قرارگرفته‌اند تا آن تحول جدی را رقم بزنند. یونسکو با برگزاری وبینارهای مختلف برای وزرای آموزش و ارتباطات و مسئولین کشورهای مختلف در سراسر جهان، بازار گذر از آموزش معمول به آموزش از راه دور و تحت وب را داغ‌کرده و سایت یونسکو هم به ویترین دسته‌­بندی و معرفی پلتفرم‌­ها مبدل گشته[۷]. بررسی گزارش‌هایی که یونسکو تاکنون منتشر کرده نشان می‌­دهد بسیاری از کشورهای پیرامون ما ازجمله قطر، امارات، مصر، لبنان و … پروژه پلتفرم ملی آموزش از راه دور خود در دوره کرونا را به مایکروسافت و گوگل و سایر شرکت‌­های حاضر در ائتلاف سپرده‌­اند و شبکه عظیمی از کاربران و داده‌­های نسلی و آموزشی از منطقه و سراسر جهان در دست این شرکت­‌ها قرارگرفته تا قادر به طراحی پلتفرم‌­های بومی خاص هر کشور باشند. این تحولی است که اکنون نظر دقیق و جامعی درباره آن نمی‌­توان داد و عمق آن را گذر زمان مشخص خواهد کرد.[۸]

اما تحول دوم، تحولی در خود مدارس معمولی است. نظام آموزشی رسمیِ عمومیِ اجباری به بنیادهای ثابتی رسیده که امکان گسترش آن را به‌صورت الگو­مند در سراسر جهان فراهم نموده و بعد از جنگ جهانی دوم با سرعتی شگفت­‌انگیز این اتفاق در سراسر جهان رقم خورده[۹]؛ اما اکنون در دوره شک در این بنیادها هستیم، مثلاً در رسمی و اجباری بودن، نحوه اتصال نظام مدرسه‌­ای و بازار مشاغل یا ویژگی‌­های دیگری که در عموم مدارس برقرار است. تحول در این بنیان­‌ها از طریق اسناد و بیانیه‌­ها و ائتلاف‌­ها و آزمون­‌های ارزیابی بین­‌المللی و سایر مسیرهای تغییر در خط­‌مشی­‌های آموزشی در سراسر جهان در حال رقم خوردن است؛ اما از سوی دیگر ما با انقلابی روبرو هستیم که خودش ایده­‌های تحولی جدی برای جایگزینی آن بنیادها دارد و در برخی تجربیات مانند نهضت سوادآموزی هم نوعی از این تحولات را به عینه دیدم، اما آن‌گونه که باید به آن نپرداخته‌­ایم. محور قرار گرفتن «عدالت» در امر آموزش، محور قرار گرفتن «جهاد» در امر پرورش، استکبارستیزی و فهم جایگاهمان در تقابل مستضعفین و مستکبرین، مردمی‌بسازی (و نه خصوصی‌سازی!) آموزش‌وپرورش ازجمله این ایده‌­های تحولی بود که حتی سند تحول هم در حد تعیین چشم‌­اندازها به درستی به آن نپرداخته و جا دارد هم در اصلاح سند تحول و هم برنامه‌­های آموزش‌وپرورش در قرن جدید به‌طورجدی به آن بپردازیم.

*****

بررسی پرونده آموزش‌وپرورش در یک سال گذشته، فقط بررسی مسائل این‌یک سال نیست، بلکه جمع‌­بندی کارنامه قرنی ست که مدرسه جدید در ایران تثبیت و مستقر شد و اکنون در سطح بین­‌المللی به دهه اجرایی شدن ۲۰۳۰ و در سطح ملی به شروع قرنی تازه‌ رسیده‌ایم. تصمیم‌­گیری بین گونه تحول آموزشی که برای آینده ملت ایران و منطقه ضروری است، مهم‌ترین پرسش پیش­روی ماست.

[۱] شعار معروف یونسکو و سازمان‌های جهانی در دوره کرونا: #LearningNeverStops

[۲] شعار کنگره آمریکا برای طرح آموزش ملی این کشور در سال ۲۰۰۱: No Child Left Behind

[۳] International Association for the Evaluation of Educational Achievement

[۴] Brick-and-mortar Schools

[۵] Virtual Schools

[۶] Molnar, A. Miron, G. Elgeberi, N. Barbour, M.K. Huerta, L. Shafer, S.R. Rice, J.K. (2019). Virtual Schools in the U.S.2019. Boulder, Co. National Education Policy Center.

[۷] https://globaleducationcoalition.unesco.org/members

[۸] برای مطالعه بیشتر در باب ائتلاف جهانی آموزش به گزارش پژوهشی هسته تعلیم و تربیت مرکز رشد و مرکز ملی فضای مجازی در این باب مراجعه نمایید:

http://csri.majazi.ir//parameters/majazi/modules/cdk/upload/content/elib/157/1615714846005otir8gij01g7qept8361gkmuo5.pdf

[۹] در این زمینه بنگرید به مطالعات نهادی حوزه آموزش از جمله:

John W. Meyer and Francisco O. Ramirez. THE GLOBALIZATION OF EDUCATION. Stanford University. September 1998

Aaron Benavot (1997) “Institutional approach to the Study of Education,” Pp. 340-345 in Lawrence Saha (ed.) International Encyclopedia of the Sociology of Education. Oxford, UK: Elsevier Science.