جهاد سازندگی؛ باور امام به همت مردم
جهاد سازندگی؛ باور امام به همت مردم

جهاد سازندگی را می‌توان از جمله میراث گران‌بهای برجای مانده از امام راحل دانست که پروژه انحلال آن، که از دوران دولت موقت از سوی جریان متأثر از مدل حکمرانی غربی کلید خورده بود، با تبدیل آن به وزارتخانه، پیگیری شد و با ادغام آن در وزارتخانه‌ای دیگر، عملاً به تحقق پیوست.

جهاد سازندگی نهضت مردمی برای مبارزه با فقر

جهاد سازندگی ازجمله نهادهای انقلابی و مردمی بود که پس از پیروزی انقلاب اسلامی به همت جوانان مؤمن انقلابی با فرمان حضرت امام رحمه‌الله در ۲۷ خرداد ۱۳۵۸ به‌منظور فراهم ساختن نهضتی همه‌جانبه در جهت مبارزه با فقر و محرومیت تشکیل شد.

تأسیس چنین نهادی نمایانگر اهتمام امام راحل رحمه‌الله به پیشبرد امور کشور در حوزه‌های مختلف با حضور و همراهی مردم و جایگاه والای مردم در اندیشه ایشان است؛ چنانکه در همان سال‌های نخست انقلاب، نهادهای مردمی دیگر مانند بسیج مستضعفان، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، کمیته‌های انقلاب اسلامی و کمیته امداد در حوزه‌های مختلف فرهنگی، نظامی و اقتصادی به فرمان ایشان تأسیس شدند.

بنیان‌گذار انقلاب اسلامی، در فرمان تشکیل جهاد سازندگی، رفع خرابی‌های برجای‌مانده از دوران پهلوی در کشور را صرفاً با همت ملت میسر دانسته و ثواب شرکت در سازندگی کشور را آن‌چنان می‌دانند که «شاید عبادتی بالاتر از این عبادت نباشد». ایشان از کسانی که قصد سفرهای مستحبی همچون زیارت «مکه معظمه»، «مدینه منوره» و «عتبات عالیات» دارند تقاضا می‌کنند که با شرکت در سازندگی کشور و خدمت به برادران خویش، به ثوابی بالاتر دست یابند.

حضور تمام اقشار ملت شرط آبادی کشور

اقدام حضرت امام در تأسیس نهادهایی مردم‌بنیان در حوزه‌های مختلف، در حقیقت نوعی محاجه با نهادسازی‌های متداول و مرسوم به سبک دولت‌سازی مدرن بود. لذا در ماه‌های اولیه تشکیل این نهاد مردمی، مخالفت‌های فراوانی از سوی افراد و جریان‌هایی همچون سران دولت موقت که قائل به استقرار سریع نهادهای رسمی دولتی در کشور و بازگشت مردم به خانه‌هایشان بودند، صورت گرفت؛ چراکه اعتقاد داشتند حضور مردم در مرحله وقوع انقلاب ضروری و ناگزیر بوده، اما تداوم حضور آنان می‌تواند موجب ایجاد هرج‌ومرج شده و کارها لزوماً باید تحت نظر متخصصین مورد تأیید و نمایندگان رسمی دولت سامان یابد. این در حالی بود که امام نظری کاملاً متفاوت داشته و معتقد بودند «اگر با همه ملت این کار شروع بشود، ایران بعد از چندی، یک ایران آباد إن‌شاءالله خواهد بود».

مدل حکمرانی غربی متعارض با روحیه جهادی

در سال ۱۳۶۲ با تبدیل «جهاد سازندگی» به «وزارت جهاد سازندگی»، ضمن کاسته شدن از وجهه مردمی آن، این نهاد انقلابی، یک گام از روحیه کار جهادی دور و به سبک زندگی کارمندی و اداری نزدیک شد. علی‌رغم این اتفاق نامبارک، جهادگران همچنان حضور فعالی در عرصه‌های مختلف داشته و به اذعان بسیاری از فرماندهان جنگ، نقش بسیار مؤثری در پیروزی ایران در دوران دفاع مقدس ایفا نمودند.

با وجود اینکه خدمات بی‌بدیل این نهاد کارآمد طی ۲۱ سال فعالیت، حتی از سوی مخالفان، غیرقابل‌انکار بود، اما متأسفانه در سال ۱۳۷۹ دومین گام در مقابله با تسری احتمالی این الگوی موفق نیز برداشته شد و با لایحه دولت اصلاحات و تصویب آن در مجلس ششم، «وزارت جهاد سازندگی» با «وزارت کشاورزی» ادغام شد و درواقع، پروژه انحلال این نهاد انقلابی که از دوران دولت موقت، از سوی جریان متأثر از مدل حکمرانی غربی مطرح شده بود، با تبدیل آن به وزارتخانه، پیگیری شد و با ادغام آن در وزارتخانه‌ای دیگر، عملاً به تحقق پیوست.

مقام معظم رهبری در همان سال و پیش از ادغام، طی نامه‌ای به رئیس دولت اصلاحات، ناراحتی خود را از این تصمیم ابراز نموده، آن را «خسارت بزرگی برای کشور و نظام و انقلاب» خواندند و خواهان پیشگیری از این «ضرر متراکم» و «تجدید نظر» در آن شدند:

«شنیدم در دولت با وجود دفاع و رأی موافق جناب‌عالی، نتیجه رأی‌گیری تأمین‌کننده حفظ و بقای ساختار انقلابی و کارآمد جهاد سازندگی نیست. این نگرانی هست که این تشکیلات مبارک، باآن‌همه آثار و تجربه‌های موفق، در وزارت جدید حل و هضم شود، یقیناً این خسارت بزرگی برای کشور و نظام و انقلاب خواهد بود. اگر آنچه پیش‌آمده تغییرناپذیر و نهایی است، مقتضی است در انتخاب مسئول برای تشکیلات جدید جلو این ضرر متراکم گرفته شود و اگر نهایی نیست در آن تجدید نظر شود».

خلأ پر درد در جامعه

با گذشت سال‌ها از این ادغام نامبارک، خلأ وجود نهادی مردمی و انقلابی همچون جهاد سازندگی به‌شدت احساس شده و وزارتخانه‌ها و سازمان‌های دولتی هرگز نتوانسته‌اند در بحران‌های مختلف جایگزین مناسبی برای جهاد سازندگی باشند. البته در این میان، همچنان نهادهای مردمی دیگری مانند سپاه، بسیج و کمیته امداد که میراث امام امت رحمه‌الله هستند با حفظ روحیه جهادی و پشتوانه حضور و همیاری مردم، توانسته‌اند عملکرد مناسبی در خدمت‌رسانی به مردم، بخصوص در شرایط وقوع بحران در کشور داشته باشند. در ماجرای سیل اخیر که به بخش‌های زیادی از کشور آسیب وارد شد، حضور نیروهای جهادی در مناطق سیل‌زده یادآور دوران جهاد سازندگی بود، اما به اذعان بسیاری از امدادگران و مردم محلی، نبود نهادی مستقل و مردمی که فرماندهی میدان را بر عهده بگیرد و اوضاع را سامان دهد، مانعی بزرگ در مسیر خدمت‌رسانی نیروهای خودجوش مردمی بود.

به نظر می‌رسد همان جریانی که زمانی با توجیهاتی همچون کوچک‌سازی دولت، کاهش هزینه‌ها و… نهادی انقلابی و مردمی همچون جهاد سازندگی را گام‌به‌گام تضعیف و در نهایت منحل کردند، در حال حاضر نیز در مقاطع مختلف و با بهانه‌هایی واهی تمام همّ خویش را مصروف تضعیف سایر میراث‌های مردمی برجای‌مانده از تفکر امام راحل رحمه‌الله همچون بسیج مستضعفان، سپاه پاسداران و کمیته امداد امام خمینی رحمه‌الله می‌نمایند. حال‌آنکه جامعه امروز به‌شدت تشنه احیاء تفکر اسلامی و انقلابی امام با محوریت حضور و همراهی مردم است تا با روحیه انقلابی و کار جهادی، نابسامانی‌های موجود در کشور را که حاصل متأثر و مرعوب شدن در مقابل نگاه حکمرانی به سبک ممالک غربی است از بین برده و با تکیه بر داشته‌های داخلی و باور به توانمندی جوانان مؤمن انقلابی، پیشرفت و آبادانی را برای کشور به بار آورد.