به همت هسته عدالت اجتماعی مرکز رشد دانشگاه امام صادق (ع) جلسه‌ای با موضوع «عدالت‌خواهی برای ایران امروز: تحلیلی از مختصات عدالت‌خواهی و مسیرهای ایجابی پیش‌رو» دوشنبه، ۱ خرداد ۱۴۰۲ برگزار شد.

در ابتدای جلسه آقای سجادیه دبیر هسته، به بیان ۳ بهانه مهم برای تشکیل این جلسه اشاره کردند: بزرگداشت چهلمین روز درگذشت استاد فرزانه جناب آقای دکتر عماد افروغ، یادآوری بیانات و مطالبات رهبری در ۲۷ اردیبهشت ۱۳۹۰- که حالا ۱۲ ساله شده‌اند و همچنان تازه و البته روی زمین باقی‌مانده‌اند و همچنین رونمایی از اثر جدید هسته در موضوع «تحلیل و بررسی عدالت‌خواهی معاصر» از مهم‌ترین آن‌ها بوده است.

روایت  نگاه دکتر افروغ به مسئله عدالت

سپس آقای دکتر تراب‌زاده به مناسبت پخش بخش‌هایی از گفتگو هسته عدالت اجتماعی با مرحوم دکتر افروغ پیرامون بحث عدالت‌خواهی، به بیان برخی از نکات قابل‌توجه از منش و رفتار ایشان و دیدگاهشان پیرامون مسئله عدالت پرداختند. به بیان دکتر تراب‌زاده جلسه با دکتر افروغ سرشار از تلخی، شیرینی و امید بود؛ تلخی‌های ناشی از تبعیض‌ها و فسادها در کشور و بی‌مهری و اذیت‌های روا داشته شده به دکتر افروغ در طول مسئولیت‌های مختلف ایشان، شیرینی متبلور در جوشش و تعصب استاد افروغ در بیان دغدغه‌های و مسیرهای اصلاح جامعه و حکومت خاصه در بحث عدالت و عدالت‌خواهی و امیدی که به تعبیر ایشان همه نقدها برآمده از آن بود.

پژوهشگر مرکز رشد افزود، اگر بخواهیم مجموع تعاملات و گفته‌های دکتر افروغ را در یک عبارت خلاصه کنیم باید بگوییم: «عین عمل». تمام دغدغه‌های ایشان را باید در توجه و دنباله گیری ایشان به عمل جستجو کرد. این امری که خودش را در مسیر پژوهشی ایشان نیز بازتاب داده است. به گفته دکتر تراب‌زاده، دکتر افروغ الگوی خود را علی علیه‌السلام، مرام‌شان را عدالت و همت خودشان را عمل درست و صحیح بیان می‌کردند.

عضو هسته عدالت اجتماعی اضافه کرد، «شرافت» در کنار انقلابی گری یکی دیگر از خصوصیات برجسته دکتر افروغ و البته دغدغه همیشگی ایشان بود. خاطراتشان از پیشنهادهای مختلف در دوران مسئولیت و نپذیرفتن امکانات و رانت‌های نادرست ناشی از نوعی شرافت بود. این امر به تعبیر ایشان نوعی حریت در بیان و نقد اشکالات را برایشان فراهم ساخته بود.

دکتر تراب‌زاده تصریح کرد، خلاصه جلسات و تعاملات ما با دکتر افروغ، توجه و التزام به عدالت- عمل عادلانه- در زیست شخصی، مأموریت جمعی و اصلاح اجتماعی بود. این عمل در نگاه ایشان باید واجد عمق و مبنای معرفتی نیز می‌بود تا اثر درست خود را بر جا بگذارد.

استادِ واقعی

در ادامه جلسه، آقای دکتر باقری در تکریم و گرامیداشت یاد استاد افروغ و خانواده محترم ایشان که مهمان جلسه بودند، نکاتی را بیان کردند. ایشان افزودند، آشنایی و تعامل نزدیک به ۲ دهه با دکتر افروغ- از دور و نزدیک و مخصوصاً در این ۲ سال اخیر- ازجمله خاطرات شیرین و درس‌آموز برایمان بوده است. در زندگی خیلی دنبال استاد می‌گردیم و هرچه جلو می‌رویم افراد کمی به معنای اتم کلمه، استاد، گیر می‌آوریم. چنین استاد- به تعبیر دکتر کاظمی- استاد عاشقی است که پای همه‌چیز دانشجو می‌ماند و از مسیر رشد و ارتقای او موفقیت و سعادت خود را جستجو می‌کند. دکتر باقری تصریح کردند، چنین اساتیدی، دانشجو را ماده و مایه‌ای برای خرج کردن و استفاده کردن نگاه نمی‌کنند بلکه خودشان را به‌طور کامل وقف دانشجوی خود می‌کند. آقای دکتر افروغ، دکتر آذر و برخی از اساتید فعلی- همچون دکتر سبحانی- ازجمله معدود اساتیدی این‌چنین بوده و هستند.

از نگاه این استاد مرکز رشد، نکته بارز دیگر در دکتر افروغ، استحکام شخصیتی ایشان بود. در پایان نیز دکتر باقری حرف‌های گفته شده را نوعی یادآوری و ذکر برای استفاده از شخصیت، اندیشه و منش بزرگانی چون دکتر افروغ دانستند و گوشزد کردند اگر از این امر غافل شویم کفران کرده‌ایم.

عدالت‌خواهی در ایران معاصر

در بخش آخر و اصلی جلسه نیز آقای دکتر سرآبادانی گزارشی از فرآیند و خروجی‌های کار «عدالت‌خواهی برای ایران امروز» ارائه کردند. ایشان افزود، اهمیت مسئله عدالت در انقلاب اسلامی انکارناپذیر است. در طی این ۴۰ سال افراد و گروه‌هایی با دغدغه عدالت در سپهر سیاسی و اجتماعی کشور وارد شدند و این مطالبه را پیگیری کردند.

پژوهشگر مرکز رشد خاطرنشان کرد، پیام و فرمان ۸ ماده‌ای رهبر معظم انقلاب در اوایل دهه ۸۰ یک نقطه عطف جدی و زمینه تشکیل جنبش عدالت‌خواه دانشجویی شد و در ادامه و طی دهه ۹۰ نیز ظهور فضای مجازی به گسترش سبک‌ها و نقش‌های مختلف پیگیری و کنشگری عدالت در سطح جامعه کمک کرد. تلاش هسته عدالت اجتماعی مرکز رشد، ایفای نقشی میانجی‌گر برای پیوند زدن هرچه بیشتر و محکم‌تر عدالت‌خواهی و عدالت‌پژوهی بوده است.

عضو هسته عدالت اجتماعی افزود، در گام اول، فهم مختصات و توصیف میدانی عدالت‌خواهی از درون صحبت‌ها و نگاه‌های خود کنشگران برای ما اهمیت و اصالت داشت. این گفتگوی همدلانه فضای مثبت و رو به جلویی را در اختیار قرار می‌داد. دکتر سرآبادانی اضافه کرد، از بین مجموعه افرادی که علاقه‌مند به شنیدن حرف‌هایشان بودیم ۱۲ نفر فرصت فراهم شد و با منطق و سؤالاتی مشخص شده با آن‌ها صحبت کردیم. از مسیر تحلیل این گفتگوها، بخشی به نام منشور عدالت‌خواهی در مجموعه مکتوب حاضر قرار داده شد که ان‌شاءالله در روزهای آتی در اختیار علاقه‌مندان جهت مطالعه و بررسی هرچه بیشتر قرار می‌گیرد.

مختصات عدالت‌خواهی امروز

عضو هسته عدالت اجتماعی گفت، از ماحصل گفتگوهای مذکور، جمع‌بندی اولیه ما آن است که دال مرکزی این جبهه- لفظ جریان را به معنای واقعی آن نمی‌توان بر آن‌ها اطلاق کرد- «اعتراض» و «آرمان‌خواهی» است که عمدتاً خود را در مبارزه با «فقر»، «فساد» و «تبعیض» صورت‌بندی کرده است. چنین مفاهیمی دال رفتاری رادیکال و برهم زننده را پررنگ کرده است. وی افزود، واقعیت آن است که ما یک تنوع و تکثر زیادی درون عدالت‌خواهی می‌بینیم و این امر را باید در قضاوت و تعامل ملاحظه کرد. نکته مهم دیگر آن است که این جبهه همچنان در حال شدن است و ما با یک عدالت‌خواهی مواجه نیستیم بلکه با چندین عدالت‌خواهی مواجهیم. دکتر سرآبادانی تصریح کرد، عدالت‌خواهی کارتن‌خوابی در دهه ۸۰ با جنس عدالت‌خواهی ایتانی یا عدالت‌خواهی‌های متأخر که به دنبال نسخه جدیدی از حکمرانی است متمایز هستند. از سودی دیگر، مواردی همچون تعلق به انقلاب اسلامی، دغدغه تحقق عدالت از نظریه یا عمل و تا حدی فراجناحی بودن را- البته با شدت و ضعف‌های متعدد- می‌توان ازجمله خطوط مشترک کنشگران عرصه عدالت‌خواهی تعریف کرد.

چالش‌های اصلی عدالت‌خواهی

از نگاه این پژوهشگر مرکز رشد، یکی از نقاط کانونی مباحث و گفتگوهای انجام شده، بیان چالش‌هایی بود که همچنان کنشگران این عرصه با آن‌ها مواجه هستند و برخی نیز پاسخ قطعی و مشخصی برای آن ندارند. توجه به این چالش‌ها به‌عنوان گره‌های نظری که تأثیر مستقیم و بالایی بر عملیاتی میدانی عدالت‌خواهان دارند مهم است. چالش‌هایی چون «استقلال از قدرت رسمی»، «تعامل با رسانه»، «امید اجتماعی»، «مرزبندی هویتی»، «شاکله نظری منسجم»، «نهضت- نظام»، «توازن آرمان‌ها»، «درک معنای قانون اجتماعی»، «تعامل با عدالت‌پژوهان، روحانیون و نیروهای مذهبی« و… ازجمله سرخط‌های اصلی و مهم برای تدقیق و طراحی مسیر آتی هستند.

مسیر آینده عدالت‌خواهی

دکتر سرآبادانی در جمع‌بندی ارائه خود توجه مخاطبان را به ۲ موضوع مهم جلب کردند: اولاً باید به تنوع، تکثر و پیچیدگی میدان عدالت‌خواهی و عدالت‌خواهان توجه کنیم و ثانیاً به تصویر عدالت‌خواهی از خودش و تصویر نظام سیاسی از آن فکر کنیم و طراحی مؤثری را انجام دهیم. او تصریح کرد، به نظر می‌رسد با توجه به وجود دیوار بی‌اعتمادی بین عدالت‌خواهان و برخی نهادهای نظام، این کار جز از طریق طراحی یک نظام میانجی قابل تحقق نخواهد بود. عدم استفاده از سرمایه‌های عظیم در این زمینه باعث تولید و گسترش ناامیدی و گسست اجتماعی خواهد شد.

منتشرشده در شماره ۳۸۷۳ روزنامه فرهیختگان