نشست تخصصی حلقه حکمرانی علوم اجتماعی مرکز رشد با عنوان «مسیری دیگر در ساخت یک جریان علمی»، در سالن شهید مطهری دانشگاه امام صادق علیه‌السلام برگزار شد.

در این نشست که با حضور دکتر محسن شریفی مدیر کل دفتر برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری امور پژوهشی وزارت علوم، دکتر مصباح‌الهدی باقری عضو هیئت علمی دانشکده معارف اسلامی و مدیریت دانشگاه امام صادق علیه‌السلام و دکتر سید مجتبی امامی معاون پژوهش و فناوری دانشگاه امام صادق علیه‌السلام برگزار شد، ابتدا مجتبی جوادی پژوهشگر حلقه حکمرانی علوم اجتماعی مرکز رشد به ارائه بحث خویش پرداخت و پس از آن، دکتر شریفی و دکتر امامی به عنوان میهمانان نشست به بحث و گفتگو پیرامون موضوع ارائه شده پرداختند. در نهایت، سخنرانی دکتر باقری حُسنِ ختام این نشست بود.

پس از تلاوت دسته جمعی یک سوره از قرآن کریم، مجتبی جوادی ارائه خویش با عنوان «شکل‌دهی به یک جریان علمی، بالا به پایین یا پایین به بالا؟» را آغاز کرد. شاکله اصلی ارائه ایشان، آسیب‌شناسی وضعیت راهبری علم در ایران و بازگو کردن مسیرهای طی شده در دنیا بود.

جوادی در ابتدا با اقتباس از ضرب المثل آذری «بولاغا سو توکماقنان بولاغ اولماز، بولاغ گؤرک اووزو بولاغ اولا» به این معنی که «با آب ریختن در چشمه، چشمه درست نمی‌شود، چشمه باید خودش بجوشد» به یک دوگان در برخورد با پژوهشگران و به طور کلی همه انسان‌ها یعنی برخورد بالا به پایین و برخورد پایین به بالا، اشاره کرد.

ایشان افزود که موضوع چگونگی تحول علوم انسانی در کل دنیا با ادبیات‌های مختلفی به شدت مورد توجه قرار گرفته است که یکی از مهمترین آنها، یک پروژه بزرگ فکری تحت عنوان «How does governance change the research content» است به این معنا که «چگونه حکمرانی، محتوای پژوهش را تغییر می‌دهد؟»، پروژه‌ای که در آلمان پیگیری می‌شود.

جوادی در نهایت با بیان نظریه نظام انقلابی و ارائه آیاتی از قرآن کریم، ارزش اسلامی ساخت و برخورد پایین به بالا را تبیین نموده و جایگاه آن را در حکمرانی علم کنونی کشور به شدت پایین ارزیابی کرد و بر این دیدگاه تأکید داشت که برای داشتن نظام علمی پویا و با نشاط، ناگزیر از تعادل و هماهنگی دو رویکرد پایین به بالا و بالا به پایین هستیم.

در ادامه این نشست، دکتر محسن شریفی مدیر کل دفتر برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری امور پژوهشی وزارت علوم اظهار داشت: با توجه به سابقه شکل‌گیری دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی در دنیا و سابقه درخشان ایران، می‌توان به جرأت گفت که روزگاری حکمرانی علم دنیا در دست مسلمانان ایرانی بوده است. باید در قرآن و منابع اسلامی، توصیه‌ها و اصول حکمرانی علم و فناوری را استخراج نموده و استفاده کنیم.

دکتر شریفی در تبیین جایگاه راهبری علم گفت: استفاده از ابزارها، منابع مالی و مجموعه اقتداراها و اختیارات می‌تواند راه و رسم خاصی را برای علم و پژوهش رقم بزند. کارهای خوبی در کشور در این زمینه شکل گرفته است. گام اول پس از انقلاب اسلامی ایجاد باور پژوهش بود. گام بعدی توسعه دانشگاه و ایجاد زیرساخت‌های پژوهشی مثل پارک‌های علم و فناوری و مراکز رشد و … است. همه این موارد را باید اداره کرد؛ ولی با چه ابزار و مکانیسمی؟ ساخت این ابزارها و زیرساخت‌ها بسیار تدریجی است.

ایشان افزود: همه توان حکمرانی علم باید معطوف به کسی باشد که اهل فکر و نوآوری است یعنی پژوهشگر. حکمرانی نظام علم باید به سمت پژوهشگرپروری برود، زیرا صرفا با وجود پژوهشگران برجسته است که نوآوری و خلاقیت در یک جامعه شکل می‌گیرد و مسائل آن حل می‌شود. به نظامی نیاز داریم که در عین ایجاد نظم و هدایت‌گری کلان، دائما متوجه پژوهشگران باشد.

عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس با اشاره به آیین‌نامه ارتقاء بیان کرد: آیین‌نامه ارتقاء یکی از ابزارهای جهت‌دهی به عالمان است. بدون قضاوت از خوب یا بد بودن آن باید بیاندیشیم که این آیین‌نامه چرا و چگونه ایجاد شده است؟ نباید این آیین‌نامه صرفا پژوهشگران را سرگرم برخی امور کمّی کند. اگر اینگونه بشود اشتباه رفته‌ایم. هدف اصلی آیین‌نامه ارتقاء باید تولید و پرورش پژوهشگران خوب و برجسته باشد. علت اصلی شتاب علمی دنیا هم همین پژوهشگران برتر و برجسته هستند و همه نظامات برجسته علمی دنیا در گام اول خزانه پژوهشگران خود را پر می‌کنند حال از طریق پرورش، یا جذب از سایر کشورها. ایشان ادامه داد: آیین‌نامه ارتقای ما، نظام علمی ما را به چه نحوی سروسامان داده است؟ باید بررسی شود. با وجود حدود ۸۵۰۰۰ اعضای هیئت علمی در کشور قطعا این آیین‌نامه بسیار اثرگذار خواهد بود.

دکتر شریفی ناظر به تعامل شیوه‌های پایین به بالا و بالا به پایین در ساخت جریان علمی اشاره کرد: این دو رویکرد هرکدام در جایگاه خاصی برای یک نظام کاربرد دارند و باید تعاملی بین آنها برقرار باشد. باید به نظام علمی توجه کنیم و بدانیم که نظام است و اجزای آن باید متناسب با همدیگر رشد کنند تا از رشد کاریکاتوری دور باشیم.

ایشان در نهایت گفت: ما هنوز در میانه راه هستیم ولی راهمان خیلی امیدوارکننده و خوب پیش می‌رود. برای مثال، ما الان در مورد نشر که به عنوان یک حلقه در نظام علم و فناوری شناخته می‌شود ده گام تعریف کرده‌ایم که تا کنون صرفا دو گام آن را برداشته‌ایم ولی این دو گام بسیار امیدبخش بوده و موجب تشویق دیگران شده است.

در ادامه، دکتر سید مجتبی امامی به مسئله نشر و نحوه تعامل با آن در نظام علمی پرداخت. ایشان به تعامل حرکت‌های جوششی و نوآورانه با نظم‌های موجود در جامعه‌های علمی اشاره کرده و گفت: جامعه علمی که قدیمی‌های یک عرصه علمی هستند یک نظمی را در جامعه خودشان حاکم کرده‌اند و ورود نظریه‌های جدید را در آن جامعه علمی به شدت کنترل می‌کنند تا آن نظم موجود را به هم نزند، یعنی مثلا کسی با حرف نوِ خودش در زمینه مدیریت اسلامی به سختی می‌تواند جامعه علمی مدیریت رایج را متقاعد سازد، لذا کار حکمرانی علوم اجتماعی در اینجا خودش را نشان می‌دهد. در استفاده از ابزارهای حکمرانی علوم اجتماعی باید طوری عمل شود که بین نظم برخاسته از پژوهشگران باسابقه در یک جامعه علمی و جوشش و بی‌نظمی برخاسته از نوآوری‌های پژوهشگران جدید تعاملی ایجاد شود و نظامی متشکل از جوشش و نظم شکل بگیرد و سختی کار حکمرانی در اینجا معلوم می‌شود.

معاون پژوهش و فناوری دانشگاه امام صادق علیه‌السلام با اشاره به ضرورت مطرح شدن مباحث حکمرانی علوم اجتماعی افزود: امروزه ما برای تحول علوم انسانی به اندازه بسیار زیادی به مقوله ایجاد تغییر در مبانی فلسفی علوم و … پرداخته‌ایم که مطلوب هم هست ولی به نظر می‌رسد باید یک بار هم از منظر حکمرانی علوم اجتماعی به مقوله تحول بنگریم و به این مهم دست یابیم که چگونه یک اقلیت با اکثریت جامعه علمی ارتباط بگیرد؟ ارتباطات علمی بین افراد چه سازوکاری دارد؟ و … که این موارد، همگی در موضوعات حکمرانی علوم اجتماعی طرح می‌شود.

در بخش پایانی این نشست، دکتر مصباح‌الهدی باقری به روایتی از مسیر ساخت یک جریان علمی به نام دانشگاه امام صادق علیه‌السلام پرداخت. ایشان طی بیان مباحثی تحت عنوان «قصه ساخت دانشگاه امام صادق علیه‌السلام»، با اشاره به یکی از عناصر اساسی نظام علمی بیان کرد: مهم‌ترین بحثی که دارم بحث «طلب» در مجموعه یک نظام علمی است. من فکر می‌کنم که یک عنصر اساسی که می‌تواند یک جریان و نظام علمی را به آن مقصود مطلوب خودش برساند و باید خوب مورد توجه قرار بگیرد مقوله «طلب» است. بحث «طلب» مهم‌ترین چیزی است که اگر در موردش تأمل نداشته باشیم و واگذارش کنیم یا رهایش کنیم، تقریبا می‌شود گفت جریانات علمی‌مان، مجموعه‌هایمان، آن وضعیتی را پیدا می‌کنند که الان هستند، یعنی طوری که خروجی‌های مورد انتظار نظام از آنها خارج نمی‌شود. برای اینکه این را شرح بدهم، مرور کردم و آخرین بار به قصه خود دانشگاه امام صادق علیه‌السلام و ذهنیتی که شخص حضرت آیت‌الله مهدوی‌کنی (ره) در مورد ساخت دانشگاه و کاری که انجام دادند و اتفاقی که برای دانشگاه در امروز جمهوری اسلامی افتاده است، رسیدم.

ایشان عنوان کرد که در پی پاسخ به این سؤال بود که چه می‌شود که یک دانشگاه وقتی می‌تواند تغییردهنده یک فضای متعارف باشد و ما را به سمت مطلوب پیش ببرد، ما را به یک انحراف می‌کشاند؟ ممکن است انحراف در دانشگاه به جایی برسد که آن «طلب» که عرض کردیم دیگر وجود نداشته باشد. اگر دانشگاه امام صادق علیه‌السلام کار خودش را به درستی انجام می‌داد، ۱۰ یا ۱۵ سال قبل نه تنها نظام آموزش عالی کشور بلکه همه نظامات کشور را می‌توانست متأثر کند.

دکتر باقری در ادامه از به روایت شکل‌گیری ایده دانشگاه در زندان‌های ساواک توسط آیت الله مهدوی‌کنی (ره) و برخی بزرگان اشاره کرده و امتداد آن را تا اوایل تأسیس دانشگاه مطرح نمود.

لازم به ذکر است که ادامه این روایت در قالب جلساتی با عنوان «قصه دانشگاه امام صادق علیه‌السلام» طی هفته‌های آتی توسط ایشان مطرح خواهد شد.